درس خارج فقه استاد مهدی گنجی

موضوع: أجزاء وشرائط نماز /قیام /شرطیة قیام در قنوت ـ بطلان نماز با ترک قیام در حال قنوت ـ مساله 4: فراموشی قیام ــ مساله 5: معنای قیام متصل به رکوع

آیا قیام شرط قنوت است یا نه؟ مرحوم سید فرمود قیام شرط قنوت است. اینکه بنشیند و قنوت را اتیان کند، مستحب را عمل نکرده. مستحب همان قنوت حال القیام است. بحث در دلیل این مسئله بود. مضافاً به اجماع و روایاتی که جایگاه قنوت را مشخص کرده و ظهور در حین القیام دارد دو وجه دیگر نیز بیان شده:

یکی موثقه عمار[1] ، مرحوم حکیم[2] اشکال دلالی کرد و فرمود: فلیرجع قائما در برابر جالسا نیست و نمی‌گوید در حال قنوت ننشیند بلکه یعنی همانطور که خمیده است، قنوت نگوید.

بر این اشکال پاسخی نداریم بلکه تایید می‌کنیم که فلیرجع قائما و لیقنت، شاید اشاره به یک امر طبیعی دارد. یعنی اگر جلوسا نیز باشد همینطور بیان می‌شود. حتی اگر نص واضحی باشد که قنوت جلوسا مشکلی ندارد اگر کسی سوال کند که در حال هوی یادش آمد که قنوت نکرده، پاسخ می‌دهند که برپا باش و قنوت بگو.

مرحوم آقای خوئی به این وجه اشاره نکرده.

لذا روایاتی که قیام را واجب قرار داد مثل صحیحه ابی‌حمزه که ذیل آیه شریفه﴿یذکرون الله قیاما﴾، فرمود: الصحیح یصلی قیاما، یعنی تا جایی که مجال دارد ـــ قبل از رکوع ـــ قنوت را در همان حال قیام انجام دهد بعبارتی الصحیح یصلی قیاما یعنی تا زمان رکوع. یکی از حالات قیام، زمان قنوت است که باید برای آن قیام داشت.

مرحوم حکیم بر این وجه اشکال کرده وفرموده: از این روایت فهمیده نمی‌شود که شرط مشروعیت قنوت، قیام حین قنوت است این روایت می‌فرماید صحیح، قائما بخواند ولی نمی‌فرماید کجا قیام واجب است. ﴿یذکرون الله قیاما﴾ یعنی اجزاء اصلی نماز چنین باشد. شرطیت قیام در این آیه مفروض است و می‌فرماید انسان صحیح معذور نیست ولی جایگاه این قیام را مشخص نکرده.

مرحوم حکیم[3] این احتمال را مطرح کرده که اصلا قیام ممکن است یک واجب نفسی قبل از رکوع باشد یعنی حال قنوت نیز یک واجب نفسی باشد.

ولی به نظر می‌رسد این احتمال بعید است. یصلی قائما نه وجوب شرطی و نه وجوب نفسی را بیان نمی‌کند.

پس دلیلی بر شرطیت قیام نداریم و اگر شک کرد که قیام شرط قنوت است، برائت از شرطیت و وجوب می‌گوید ادامه قیام تا رکوع واجب نیست نه نفسا نه شرطا. این همان قولی است که مرحوم سید گفت نقل عن بعض العلماء. البته استحباب قیام، با اخبار من بلغ تصحیح می‌شود.

ادامه مساله 3: بطلان نماز بدون قیام

و على ما ذكرنا فلو أتى به جالسا عمدا لم يأت بوظيفة القنوت بل تبطل صلاته للزيادة‌.[4]

مرحوم سید در ادامه فرمود حال که قائل به شرطیت قیام شدیم، اگر قنوت را عمدا جالسا اتیان کرد، به وظیفه قنوتی عمل نکرده چون وظیفه‌اش قیام بوده. حتی نمازش به دلیل زیاده در صلاة، باطل است. چون فرمود: من زاد فی المکتوبة فعلیه الاعادة.

آیا من زاد فی المکتوبة اینجا صدق می‌کند یا نه؟ بعضی به این کلام مرحوم سید تعلیقه زدند. چون صدق زیاده در مستحبات شبهة دارد.کما این که مرحوم حکیم[5] فرمود روایات زیاده مربوط به جایی است که در اجزاء اصلیه اضافه شود.

مرحوم خوئی[6] فرمود اصلا اینها جزء نماز نیستند و اضافه کردن معنا ندارد و قنوت یک شیئ اجنبی از نماز است و جزء مستحب، جزء نماز نیست.

این فرمایش مرحوم خوئی طبق مبنای خودش صحیح است. اما طبق مبنای کسانی که جزء مستحب را قبول دارند، آیا من زاد فی المکتوبة بر آن صدق می‌کند یا نه؟ می‌گوییم چنین نیست و شبهه صدق دارد. نهایت این است که بگوییم یقین دارد که شارع چنین چیزی نفرموده و تشریع می‌کند و به او نسبت می‌دهد، باز هم می‌گوییم زاد فی المکتوبة صدق نمی‌کند. البته جزء مستحب را قبول کردیم به این معنا که مجموع نماز مصداق واجب است ولی چنین نیست که تمام اجزاء آن، مکتوبه باشد.

بنابراین فرمایش مرحوم سید بر صدق زیاده توقف دارد که به نظر ما این صدق مشکل است خصوصا که قنوت، دعا است و خود صاحب شریعت فرموده هر جای نماز می‌توان دعا کرد لذا مقصود از من زاد فی المکتوبة ، ادعیه‌ اضافه شده نیست. با توجه به اینکه مکلف همان قنوت مستحب را اتیان کرده و فقط جای آن را اشتباه کرده به نظر می‌رسد حتی اگر قنوت را در رکعت اول اتیان کند، مشکلی نداشته باشد. به نظر می‌رسد مرحوم سید در مشابهات این مسئله، قائل به بطلان نشده.

مساله 4: فراموشی قیام

(مسألة 4) لو نسي القيام حال القراءة و تذكر بعد الوصول إلى حد الركوع‌ صحت صلاته و لو تذكر قبله فالأحوط الاستيناف على ما مر‌.[7]

اگر مکلف قیام حین قرائت را فراموش کرد و به حد رکوع رسیده یعنی امکان تدارک قرائت نیست، نمازش صحیح است. صحیحه زراره فرمود سنت باعث نقض فریضه نیست. ولی اگر به حد رکوع نرسیده بود، گفتیم که بنابر شرطیت باید تدارک کند و بنابر جزئیت، لازم نیست تدارک کند.

مساله 5: معنای قیام متصل به رکوع

(مسألة 5) لو نسي القراءة أو بعضها و تذكر بعد الركوع‌ صحت صلاته إن ركع عن قيام فليس المراد من كون القيام المتصل بالركوع ركنا أن يكون بعد تمام القراءة‌ [8]

این مساله مربوط به نسیان قرائت است ولی در ادامه ربطش به قیام مشخص می‌شود. اگر قرائت را فراموش کرد و بعد از رکوع یادش آمد، نمازش صحیح است به شرطی که رکوع را عن قیامٍ انجام داده باشد. مرحوم سید می‌فرماید اینکه گفتیم قیام متصل به رکوع واجب است، ‌منظور آن قیامی نیست که بعد از قرائت یا قراءة کامل باشد، بلکه رکوع باید بعد از قیام باشد چه قرائت قبل از قیام خوانده باشد یا نخوانده باشد