درس خارج فقه استاد مهدی گنجی

موضوع: أجزاء وشرائط نماز /تکبیرة الاحرام /مسأله 10:..تکبیرات مستحبه ـ تکبیر أخیر تکبیره افتتاح باشد ـ ثمره قول مجلسیان ـ قول به ابهام در تکبیرة افتتاح

و لا يبعد التخيير في تعيين تكبيرة الإحرام في أيتها شاء بل نية الإحرام بالجميع أيضا لكن الأحوط اختيار الأخيرة و لا يكفي قصد الافتتاح بأحدها المبهم من غير تعيين. [1]

مرحوم سید فرمود باحد التکبیرات، افتتاح محقق می‌شود به شرط نیت. فرموده مقتضای احتیاط این است که اخیره را انتخاب کند. ایشان در مساله 11 نیز چنین می‌فرماید:

(مسألة 11) لما كان في مسألة تعيين تكبيرة الإحرام‌ إذا أتى بالسبع أو الخمس أو الثلاث احتمالات بل أقوال تعيين الأول و تعيين الأخير و التخيير و الجميع فالأقوى لمن أراد إحراز جميع الاحتمالات و مراعاة الاحتياط من جميع الجهات أن يأتي بها بقصد‌ ‌أنه إن كان الحكم هو التخيير فالافتتاح هو كذا و يعين في قلبه ما شاء و إلا فهو ما عند الله من الأول أو الأخير أو الجميع‌. [2]

اما چرا انتخاب اخیره احوط است؟

نسبت به قول به تخییر، آنها گفتند هر کدام را که خواست انتخاب کنند و انتخاب اخیر با آن سازگار است. همچنین بعضی شبهه داشتند که اخیره، تکبیره باشد، در این صورت با انتخاب اخیره به این قول نیز عمل شده. اما احتیاط نسبت به قول جمیع که مجلسیان گفتند، می‌گوییم اگر مکلف اخیره را قصد کند، در واقع قصد اخیره نیز ورود به نماز شده و در قصد به جمیع، قصد اخیره نهفته است. در واقع قائل به جمیع، نمی‌گویند جمیع واجب است بلکه می‌گویند اگر واجب را گفتی، ‌به جمیع محقق می‌شود یعنی اگر جمیع را گفت و قصد کرد که به جمیع وارد نماز شود، مشکلی نیست.

ولی یک خلاف احتیاط وجود دارد و آن اینکه اگر مکلف قصد جمیع کرد، شاید قصد أخیره متعین باشد و اینکه احدهما را به اخیره ضمیمه کنیم، دیگر قصد جمیع صحیح نباشد. درست است که مقتضای ادله این است که با قصد احدهما وارد نماز می‌شود ولی احتمالش وجود دارد.

لذا اینکه بعضی تعلیقه زدند مع عدم الاتيان بما قبلها الا رجاء،‌ یعنی احتیاط این است که اخیره را به قصد ورود به نماز بیاورد به شرطی که بقیه را رجائی بیاورد، ‌صحیح نیست.

سید در مساله 11 می‌فرماید احتیاط این است که مکلف بگوید اگر قول به تخییر صحیح است، افتتاح همان باشد و به نحو تعلیقی قصد کند و اگر تخییر قول صحیح نیست،‌ 7 تکبیر را بیاورد و به هر کدام که واقع می‌شود، ‌افتتاح واقع شود. به طور کلی تعلیق در امور قصدیه مشکلی ندارد.

پس این بحث که افتتاح به چیست، تمام شد. اقوال مختلفه‌ای بود. ادعای ما این شد که شهرت قدمائی در میان نیست و تلاش مرحوم بروجردی در این رابطه تکلف است. باید به ظاهر روایات رجوع کرد. به نظر می‌رسد ظاهر روایات همان است که مرحوم سید فرموده یعنی افتتاح یک امر قصدی است و هر چه را قصد کرد، همان افتتاح می‌شود. به نظر می‌رسد احوط همین است ولی معلوم نیست که افضل باشد. مثلا در باب نماز ظهر و نماز جمعه می‌گویند نماز جمعه افضل است ولی نماز ظهر احوط است یعنی به لحاظ اسقاط ذمه، ظهر می‌شود و نماز جمعه افضل است. در اینجا نیز افضل این است که با سبع وارد نماز شود ولی احوط همان است که مرحوم سید فرموده. مرحوم خوئی اشکال ثبوتی و اثباتی کرد که به نظر ما صحیح نبود. به قصد جمیع، اشکال اثباتی ندارد نه از ناحیه روایات و نه از ناحیه اجماع مرکب. مکلف مخیر است به یکی یا سه تا یا پنج تا یا هفت ‌تا.

ثمرات بحث

مرحوم مجلسی[3] فرموده بعضی تخیل کردند ثمره این بحث آن است که اگر افتتاح به هفت‌ باشد، پس نمی‌توان منافیات صلاة را در میان هفت‌ تا اتیان کرد ولی اگر قول به اخیره را انتخاب کنیم، ‌قبل از آن جزء ‌نماز نیست و همچنین اگر قول به تخییر را قبول کنیم، قبل از انتخاب مکلف، جزء نماز نیست.

ایشان پاسخ داده که ممکن است بگوییم منافیات طبق قول ما نیز مضر نیست به دو بیان:

الف ــــ هرچند گفتیم افتتاح به هفت‌ تا است ولی یکی از این هفت‌ تا واجب است و لذا اتیان منافی در اثنای این هفت‌ تا مشکلی ندارد.

ب ـــ موضوع منافیات بعد از افتتاح الصلاة است و تا افتتاح حاصل نشود، نماز شروع نمی‌شود لذا مشکلی در اتیان منافی نیست. حتی در میان الله اکبر اخیر نیز می‌توان منافی را اتیان کرد.

اما به نظر می‌رسد اگر گفتیم سبعه افتتاح است مثل همان است که بگوییم یک تکبیر افتتاح است و اتیان منافی در میان آن نیز جایز نیست. مرحوم سید در ابتدای بحث تکبیرة الاحرام گفت، درست است که افتتاح به تمام شدن تکبیرة الاحرام است ولی اتیان منافی در میان تکبیر جایز نیست چون وقتی تکبیر تمام می‌شود خود همان تکبیر نیز جزء نماز خواهد بود. لذا ثمره مذکوره صحیح است.

ثمره دیگر از سوی مرحوم بروجردی[4] است که فرموده اگر گفتیم سبع تکبیرة‌ الاحرام است، پس ماموم می‌تواند از ابتدا به امام اقتدا کند چون امام از همان ابتدا وارد نماز شده. اما اگر گفتیم قول به اخیره یا قول به انتخاب امام صحیح است، در این صورت نمی‌تواند اقتدا کند.

اما همانطور که خود مرحوم بروجردی پاسخ داده به نظر می‌رسد باید ادله اقتدا را بررسی کنیم. آیا ادله اقتدا مثل منافیات است و می‌گوید هر عملی که از امام صادر شد و جزء ‌نماز شد، ‌می‌توان اقتداء کرد یا اینکه هر وقت نماز افتتاح شد، اقتدا جایز است؟ ظاهر ادله این است که اقتدا به نمازی که منعقد شده، جایز است و این ادله اطلاق ندارد تا امام جزء نماز را شروع کرد، اقتدا جایز شود. لذاست که جایز نیست مقارن با تکبیر امام، ماموم تکبیر بگوید یا زودتر از اینکه امام تکبیرش تمام شود، تکبیر از ماموم صادر شود.

ابهام در انتخاب

و لا يكفي قصد الافتتاح بأحدها المبهم من غير تعيين. [5]

مرحوم سید در ادامه فرموده: قصد به احدهم المبهم جایز نیست چون وجود خارجی ندارد. ظاهر ادله تعبن است و اگر فرمود به یکی یا سه تا، منظورش همان سه‌تایی است که قصد می‌کند نه سه‌ تا از میان هفت‌ها. علی القاعده، افتتاح یک امر قصدی است که با قصد محقق می‌شود و باید همانی را که می‌خواهد وارد شود، قصد کند.