درس خارج فقه استاد مهدی گنجی

در این جا عامه این مورد را به عنوان متعلق خمس قبول ندارند ولی اصل خمس را نمی توانند منکر بشوند چون در قرآن آمده است و اصلش متفقٌ علیه هست ولی این مورد را شیعه قائل هست ولی آنها قائل نیستند . خوب دلیل اول را اشاره کردیم . همین آیه کریمه واعلموا انما غنمتم من شیء.... است و عرض کردیم که غنمتم از جهت لغوی هم شامل غنائم حرب می شود و هم شامل غنائم و فوائد دیگری که انسان به دست می آورد . از کتب معتبر نقل کردیم که غنیمت الفوز بالشیء هست . بعد روایاتی را شاهد آوردیم که اهل بیت ع هم غنیمت را به معنای اعم فرموده اند . ازکلامات فقهاء شیعه هم که غنیمت را شامل همه این موارد دانسته اند ، شواهد زیادی هست . یکی دو عبارت از این ها را اشاره می کنیم.

پس متقدمین ما مانند کتاب فقه الرضا و شیخ مفید و بعداً بزرگان دیگر تا علامه حلّی ره و غیره ، آیه غنیمت را اعم گرفته اند . در بین فقهاء فقط دو نفر هستند که تشکیک کرده اند یکی مرحوم اردبیلی هست و دیگری هم صاحب مدارک ره هست . از علماء معاصر هم استاد آیت الله هاشمی شاهرودی ره در کتاب الخمس خودشان هم تشکیک کرده اند که آیا این آیه خمس شامل هر مغنمی می شود یا نمی شود ، تشکیکی کرده اند . غیر از سه بزرگوار ، ما دیگر ندیدیم که در شمول مغنم نسبت به فوائد تشکیک کنند و همه این را شامل دانسته اند.

پس از نظر آیه این مطلب قابل استناد هست . اما از نظر روایات هم باید بررسی کنیم. دلیل دوم ما بر اینکه ما یفضل عن مؤنة سنته خمس واجب هست روایات است .

طبق روایت، حضرت، خمس را در همه آن موارد بعد از مؤنه ثابت میداند . البته اگر کسی بخواهد به این روایت کسی اشکال بکند ، تنها می تواند این گونه بگوید که امام ع در این جا اصلاً به سوال سائل جواب نداده اند . آن سوال کرد که انواع استفاده ها هست و امام ع هم به جهت تقیه جواب نداده است و از کیفیت خمس جواب آن را داده است. الْخُمُسُ بَعْدَ الْمَئُونَةِ یعنی خمس در جاهایی که واجب هست ، بعد از مؤنه هست اما بر چی واجب هست را سائل پرسید ولی امام جواب نداد . اما این مطلب خلاف ظاهر است و این الْخُمُسُ بَعْدَ الْمَئُونَةِ یعنی در همه این موارد خمس واجب هست ولی این وجوب بعد از مؤنه است . پس حمل کلام بر تقیه امام ع خلاف اصالة الجد که یک اصول عقلائیه هست می باشد. یعنی یکی از اصول عقلائیه در محاورات اصالة التطابق هست یعنی مراد استعمالی با مراد جدی مطابق است و اگر بخواهید بگوئید که جدّ در این جا اراده نشده است و مطابق نیست ، باید قرینه آورده بشود.پس در همه این موارد خمس واجب می باشد

ترجمه روایت : ابُو عَلِيِّ بْنُ رَاشِدٍ می گوید به امام ع عرض کردم که شما به من دستور دادید که امر شما را به جا بیاورم و حق شما را از شیعیان بگیرم و من به شیعیان گفتم که باید حق امام ع را از آنها بگیرم. بعضی از شیعیان گفتند که حق امام ع چیست و من هم ندانستم که حق امام ع چه چیزی هست. امام ع فرمود که به آنها خمس واجب واجب است. من گفتم که در چه چیزی خمس واجب هست؟ حضرت فرمود در کالاهایشان و زمین هایشان و صنعت هایشان خمس واجب است .

پس امام ع در این روایت دائره اش را وسیع قرار داده اند.

این اجماع را هم مرحوم سید ره در انتصار ، ابن زهره در غنیه، شیخ طوسی در الخلاف، مرحوم شیخ طوسی در التبیان ، مرحوم طبرسی در مجمع البیان ، مرحوم علامه در تذکره و منتهی این را اجماع را (اجماع منقول) را نقل کرده اند. اجماع نقل شده که خمس در این موارد هست . اگر اجماع را اشکال بفرمایید ، شهرت در این جا محصّل است و می توان آن را به دست آورد . چرا در اجماع تشکیک می شود؟ چون به دو نفر نسبت خلاف داده شده است یکی ابن جنید و دیگری ابن عقیل هستنند . پس در میان علماء شیعه فقط به این دو نفر نسبت خلاف داده شده است که آیا در تکسبات در ما یفضل عن المؤنه خمس هست یا نیست، قول خلاف نقل شده است .

عبارت این دو نفر را مرحوم حکیم ره در مستمسک نقل کرده است و مرحوم حکیم ره می فرماید که ظاهر این دو عبارت را هم نگاه کنید، ظاهر در خلاف نیست و می خواهند بگویند که یک نوع عفو وجود وجود دارد ، اگر چه خمس در این ها وجود دارد ولی عفو شده است و الا انکار اصل تشریع خمس را اینها نمی خواهند انجام بدهند. حالا مسئله تحلیل و عفو را وقتی مرحوم صاحب عروه مطرح می کنند ما آن جا مرح می کنیم و مورد بحث قرار می دهیم.

عبارت ابن جنید که مرحوم حکیم ره نقل می کنند و ایشان هم از کتاب معتبر محقق نقل می کنند این است چون اصل کتاب این دو بزرگوار به دست ما نرسیده است و در اختیار مرحوم محقق و علامه حلی در مختلف و... بوده و از آنها می توان استفاده کرد : في المعتبر هكذا: «فأما ما استفيد من ميراث، أو كديون، أو صلة أخ، أو ربح تجارة، أو نحو ذلك ، فالأحوط إخراجه، لاختلاف الرواية في ذلك . و لأن لفظ فرضه محتمل هذا المعنى فلو لم يخرجه الإنسان لم يكن كتارك الزكاة التي لا خلاف فيها ..» و هو غير ظاهر في الخلاف.

خوب این عبارت مرحوم ابن جنید است که از آن اختلاف قطعی برداشت نمی شود و ایشان در حد احتیاط متوقف می شوند و یک نوع راهی را برای ندادن خمس (راه تحلیل) باز می کنند.

و محكي كلام الثاني هكذا: «و قد قيل: الخمس في الأموال كلها، حتى الخياط و النجار و غلة الدار و البستان و الصانع في كسب يده، لأن ذلك إفادة من اللّٰه تعالى و غنيمة ..»، و هو أيضاً غير ظاهر في الخلاف.[9] . ایشان هم به عنوان «قیل» گفته است و مطلب را به صورت قطعی رد نکرده است یعنی این مورد را هم بعضی ها ملتزم شده اند و خودشان اظهار نظر نمی کنند که هست یا نیست .پس این مسئله اولاً شهرت محصله دارد و اجماع منقول دارد . پس این دلیل سوم شد.

انما الاشکال که آقای خوئی ره و دیگران مطرح کرده اند این است که : شما که در تکسبات ملتزم به خمس شده اید و به این ادله هم استناد کرده اید، مواجهه با یک اشکال مهمی هستید و آن اشکال این است که اگر این خمس فریضه بود ، در روایات یک دلیلی پیدا می شد که در زمان پیامبر (ص) خمس را جمع آوری می کرد . خوب در زمان امیر المومنین (ع) ایشان یک عده ای را می فرستاد که خمس را جمع می کردند ، حال آن که ما در روایات نه در شیعه و نه در اهل سنت نداریم که پیامبر(ص) یک عده ای را بفرستد چنانچه زکات را جمع آوری می کردند خمس هم از مردم جمع آوری بکنند . حتی بالاتر از این که اصلاً وجوب خمس در فوائد تا زمان امام صادق علیه السلام کمتر بیان شده است .

این روایت در کتاب بخاری هست که : «و قد أخرج البخاريّ في صحيحه- باب تضييع الصلاة عن وقتها- حديثين عن أنس، أحدهما عن غيلان عن أنس قال: ما أعرف شيئا ممّا كان على عهد النبيّ! قيل: الصلاة؟! قال: أ ليس ضيّعتم ما ضيّعتم فيها! » [10]

پس خیلی از احکام بلافاصله بعد از پیامبرص تغییر پیدا کرد چه برسد به خمس

باز در سنن أبي داود و سنن النسائي آمده است که : أنّ أكثر أهل الشام لم يكونوا يعرفون أعداد الفرائض. این که چند رکعت نماز باید بخوانند را نمی دانستند .

باز در کتاب الطبقات ابن سعد آمده که : أنّ كثيراً من الناس لم يعرفوا مناسك حجّهم.

و روى ابن حزم عن ابن عباس : أنّه خطب في البصرة و ذكر زكاة الفطرة و صدقة الصيام ، فلم يعرفوها حتى أمر من معه أن يعلّم الناس . [11]

پس این گونه نبوده است که همه احکام برای مردم روشن بوده است و همه چیز هم به دست ما رسیده باشد. پس جواب سوم این شده که ، آن حکم بوده ولی براساس تغییراتی که بعد از پیامبر ص پیش آمد و خلفاء جور پیش آوردند ، به دست ما نرسیده است .

در این کتاب وقتی به بحث خمس می رسد ، اشان می گوید که این را اسلام پیش بینی کرده بود که اهل بیت پیامبر ص عزیز باشند . ایشان یک تشبیهی هم می کنند که این مطلب ، در کشورهای غربی هم هست که برای لُرد و خاندان های اصلیشان ، چیزهایی را فراهم می کردند که فکرشان مشغول این مسائل زندگی و مادی نباشد و بتوانند نظام را حفظ کنند و این را اسلام پیش بینی کرده بودند . صاحب المنار می گوید که من تعجب می کنم که از ابوحنفیه که یک شخص عجمی هست و آمده این حق را باطل کرده است و گفته که اصلاً بنی هاشم بعد از پیامبر ص حقی از خمس ندارند . البته رشید رضا به شیعه هم حمله می کند اینها هم مسئله غلوّ را پیش کشیدند و اسلام را از بین بردند . اینها هر دو عجم بودند هم ریشه غلو عجم ها بودند و هم ریشه اینهایی که به اهل بیت ظلم کردند و گفتند خمس تعطیل است .

این جمله رشید رضا در تفسیرش دارد ، قابل توجه است که اینها آمدند و خمس را بعد از پیامبر ص نسبت به اهل بیت ع برداشتند و گفتند مصرفش مربوط به هاشمی ها نیست و موارد دیگری را گفته اند. پس ائمه چون می دانستند که انحراف پیش می آید، خمس مکاسب را مطرح نکردند و اقدام هم به جمع اوری آن نکردند تا این رویه ای نباشد که به دست حکام جور برسد و از دست هاشمی ها و اهل بیت ع خارج بشود .