درس خارج فقه احمد فرخ‌فال

موضوع: ولاية الفقيه/تعاملات حکومت و ولایت /تعامل با تجار و صنایع و...

در تعاملات حاکم اسلامی با طبقات مختلف رعیت و جامعه خود مباحث مختلف و مهمی را امیرالمومنین علی علیه السلام به مالک اشتر در حکم و نامه 53 بیان فرمودند ، طبقه و گروهی که مورد بحث امروز و تعامل حاکم با آن مورد بررسی قرار گرفته است طبقه تجار و مراکز تولیدی و صنایع در جامعه اسلامی است ، نحوه تعامل حاکم اسلامی با تجار و اصحاب صنایع و مراکز تولید از سفارشات اکید امام امیرالمومنین علی علیه السلام به مالک اشتر بعنوان حاکم اسلامی مصر هست ، حضرت می فرمایند :

ثُمَّ اسْتَوْصِ بِالتُّجَّارِ وَذَوِي الصِّنَاعَاتِ، وَأَوْصِ بِهِمْ خَيْراً: الْمُقِيمِ مِنْهُمْ وَالْمُضْطَرِبِ بِمَالِهِ، وَالْمُتَرَفِّقِ بِبَدَنِهِ، فَإِنَّهُمْ مَوَادُّ الْمَنَافِعِ، وَأَسْبَابُ الْمَرَافِقِ، وَجُلاَّبُهَا مِنَ الْمَبَاعِدِوَ الْمَطَارِحِ، فِي بَرِّكَ وَبَحْرِكَ، وَسَهْلِكَ وَجَبَلِكَ، وَحَيْثُ لاَ يَلْتَئِمُ النَّاسُ لِمَوَاضِعِهَا، وَلاَ يَجْتَرِؤُونَ عَلَيْهَا،[1]

توضیح استاد : ای مالک سفارش مرا بپذیر و اهتمام نما نسبت به تجار و صاحبان صنایع و مراکز تولیدی ، آنها را به نیکوکاری و اعمال پسندیده سفارش کن چه تجاری که مقیم شهر مصر هستند و چه تجاری که در حال رفت و آمد در بین شهرهای متعدد هستند اینها را نصیحت کن و توصیه کن به درست کاری ، آن مراکز صناعاتی که با نیروی انسانی بیشتری محشور هستند اینها از حساسیت بیشتر برخوردارند و اشتغال زایی دارند اینها را بیشتر مورد تامل و توجه قرار بده ، این مراکز صنعت و تولید که با نیروی زیاد کار می کنند اینها مواد اصلی همه ای منافع جامعه را به عهده دارند ، قطعه سازان و لوازم خانگی و آسایش مردم را تامین می کنند ، این تجاری که در شهر هستند و اینها کسانی هستند که تهیه می کنند و آماده می کنند اسباب زندگی را از راه های سخت و دشوار و دور و کشورها و شهرهای دور برای مردم بدست می آورند اینها کسانی هستند که از راه خشکی ودریا و از دشت های بسیار وسیع و از کوهستان ها امکانات و وسایل معیشتی مردم را می آورند لذا اینها را مرتب مواظبت کن و سفارش به نیکوکاری کن که مبادا در چنگ شیطان و دشمن قرار بگیرند و عموم مردم جرات و جسارت بر اینها را ندارند که بر این سختی ها قدم بگذارند .

فَإِنَّهُمْ سِلْمٌ لاَ تُخَافُ بَائِقَتُهُ، وَصُلْحٌ لاَ تُخْشَى غَائِلَتُهُ. وَتَفَقَّدْ أُمُورَهُمْ بِحَضْرَتِكَ وَفِي حَوَاشِي بِلاَدِكَ. [2]

توضیح استاد : این دشت ها و این راه های سخت ، راه ها و مسیرهایی نیست که عموم مردم به خوبی و به راحتی بتوانند سیر کنند این تجار و این شرکت ها و این مراکز تولیدی اینها راه های آسانی است که هیچ جای نگرانی از سختی کار آنها و ستیزه جویی آنها نیست و اینها آدم های راحتی هستند که سلم هستند و می شود با اینها کار کرد و اصلا وحشتی از ستیزه جویی آنها نباید داشت (وَصُلْحٌ عطف به سِلْمٌ است ) یعنی اینها آدم های صالحی هستند و اصلا نباید ترس از فتنه انگیزی آنها داشته باشی ، چه این تجار و کسانی که در جلب و جذب و تهیه وسایل زندگی کار می کنند چه اینها در شهر در کنار تو باشند و چه در اطراف و اکناف شهر تو باشند تو باید از اینها تفقد کنی و رفقات کنی .

وَاعْلَمْ ـ مَعَ ذلِكَ ـ أَنَّ فِي كَثِير مِنْهُمْ ضِيقاً فَاحِشاً، وَشُحّاً قَبِيحاً، وَاحْتِكَاراً لِلْمَنَافِعِ، وَتَحَكُّماً فِي الْبِيَاعَاتِ، وَذلِكَ بَابُ مَضَرَّة لِلْعَامَّةِ، وَعَيْبٌ عَلَى الْوُلاَةِ. فَامْنَعْ مِنَ الاْحْتِكَارِ،[3]

توضیح استاد : این عالَم تجارت و کسب و کار و مراکز صنعتی و تولیدی عمومیتش اینها سلم و صلح و تفقد توست اما نباید غفلت کنی از عده ای محدود از اینها که خون مردم را می خواهند در شیشه کنند از اینها غافل نشو ، و برای بدست آوردن پول و منفعت بیشتر مردم را تحت فشار قرار می دهند ، و بعضی از اینها خوب معامله نمی کنند و احتمال دارد دست به احتکار و حبس وسائل و امکانات و اقلام معیشتی مردم باشد تو باید مواظب باشی تا آنها این کار را نکنند و بعضی از اینها با زورگویی در معاملات می خواهند مسلط بر منافع و اموال مردم باشند ، این کارها باب ضرر رساندن به عموم جامعه را فراهم می کند و اینها هم ضرر برای مردم دارند و هم عیبی برای حاکم اسلامی است لذا مانع شو و جلوگیری کن از احتکار اینها و نگذار این کار را بکنند .

فَإِنَّ رَسُولَ اللهِ مَنَعَ مِنْهُ. وَلْيَكُنِ الْبَيْعُ بَيْعاً سَمْحاً: بِمَوَازِينِ عَدْل، وَ أَسْعَار لاَ تُجْحِفُ بِالْفَرِيقَيْنِ مِنَ الْبَائِعِ وَالْمُبْتَاعِ. فَمَنْ قَارَفَ حُكْرَةً بَعْدَ نَهْيِكَ إِيَّاهُ فَنَكِّلْ بِهِ، وَعَاقِبْهُ فِي غَيْرِ إِسْرَاف.[4]

توضیح استاد : این منع که بیان شد سنت پیغمبر بود ، باید خرید و فروش در بین مردم آسان و راحت و سالم باشد در چارچوب قانون و عدالت ، و قیمت متعادل باشد و اجحاف نشود برای خریدار و فروشنده ، اگر خواستند اینها زیاده گویی و زیاده خواهی بودند بعد از اینکه تو تذکر دادی تنبه کن آنها را و ادب کن آنها را و آنها را مجازات کن اما در مجازات و جریمه زیاده روی نکن .