درس خارج فقه احمد فرخ‌فال
99/09/24
بسم الله الرحمن الرحیم
موضوع: ولاية الفقيه/تعاملات حکومت و ولایت /تعامل با اهل خراج
خلاصه جلسه گذشته :در بحث تعاملات حاکمیت حاکم اسلامی محورهایی را در نامه ای که امیرالمومنین علی علیه السلام خطاب به مالک به عنوان حکم انتصاب مالک به حاکمیت مصر مرقوم داشتند محورها و نکات کلیدی و اساسی تعامل حاکم اسلامی را بیان کردیم ، در محور نوع تعامل حاکم اسلامی با قضات خود و در محور نوع تعامل حاکم اسلامی با عوامل و کارگزاران خود در جلسات گذشته به طور تفصیل فرمایشات امام امیرالمومنین علی علیه السلام مورد شرح و تفسیر قرار گرفت . امیرالمومنین علی علیه السلام در فرازهای دیگر نوع تعامل حاکم اسلامی با اشخاص و مامورانی که خراج و مالیات می گیرند و تعامل حاکم اسلامی با اهل خراج یعنی کسانی که مالیات می دهند و مجموعه مباحثی که در بحث مالیات و خاصیت مالیات و آثار مالیات و نوع تعامل حاکم اسلامی با ابعاد مختلف مربوط به مالیات را تبیین می فرمایند ، حضرت می فرمایند : در اخذ مالیات از کسانی که مشمول مالیات هستند با تفقد و دل جویی و مهربانی عمل کن چرا که صلاح امت تو و حکومت تو و جامعه تو در تفقد از اهل مالیات است یعنی این طور نباشد که به زور و بدون توجیه مالیات را از افراد دریافت کنی این آسیبهای زیادی را به تو وارد می کند لذا باید دقت داشته باشی که گرفتن مالیات فقط اخذ مالیات نیست دوام این کار و حکومت تو و دوام بهره مندی مردم از این مالیات همه بستگی دارد به نحوه تفقد تو از اهل مالیات ، اگر تو بخواهی مالیات گرفتن را تضمین کنی باید درست برخورد کنی با اهل مالیات و تبیین کنی قوانین را و ماموران تو باید توجیه باشد و با رافعت و مهربانی و تفقد مالیات اخذ کنند این موجب خواهد شد که هم مالیات اخذ شود و هم اهل مالیات با رضایت پرداخت کنند و هم جامعه و افراد تهی دست بهره مند از این مالیات شوند و هم اینکه عمارت تو و حکومت تو طولانی شود و ادامه پیدا کند ، اگر رعایت این مباحث را نکنی موجب خواهد شد که عمارت تو کوتاه خواهد شد و علیه تو بشوند ، لذا اگر دیدی اهل خراج و مالیات شکایت کردند از مشکلات اقتصادی از آفت هایی که در زراعت ها و کسب و کارها به وجود می آید از خشک سالی که به وجود می آید از سیلآب هایی که مراکز تولیدی و صنعت و زراعت اهل مردم و اهل خراج را ضایع می کند تو در این گونه موارد باید راه بیایی با اهل مالیات ، باید به گونه ای تخفیف دهی که توانایی پرداخت مالیات را داشته باشند به آنها سخت نگیر بنابراین باید دقت کنی تا راه اخذ خراج به شکل اصولی ودرست ادامه پیدا کند .
وَتَفَقَّدْ أَمْرَ الْخَرَاجِ بِمَا يُصْلِحُ أَهْلَهُ، فَإِنَّ فِي صَلاَحِهِ وَصَلاَحِهِمْ صَلاَحاً لِمَنْ سِوَاهُمْ، وَلاَصَلاَحَ لِمَنْ سِوَاهُمْ إِلاَّ بِهِمْ، لاِنَّ النَّاسَ كُلَّهُمْ عِيَالٌ عَلَى الْخَرَاجِ وَأَهْلِهِ وَلْيَكُنْ نَظَرُكَ فى عِمارَةِ الاْرْضِ أَبْلَغَ مِنْ نَظَرِكَ فى اسْتْجلابِ اْلَخَراجِ، لاِنَّ ذلِكَ لاَ يُدْرَكُ إِلاَّ بِالْعِمَارَةِ;[1]
توضیح استاد : با تفقد و مهربانی پیگیری کن امرمالیات را به صورتی که اصلاح کند و راضی کند اهل مالیات را و همچنین اهل مالیات را به فلاح و صلاح هدایت کند و نه با زور و شکلی که اهل خراج جریح و مخدوش بشوند و در مقابل تو بایستند . چون صلاح مالیات یعنی اینکه مالیات در یک چرخه صحیح قرار بگیرد و صلاح اهل مالیات ، و مصلحت اهل خراج این مصالح در ظوابط و قوانین مالیات و مصالح کسانیکه پرداخت میکنند اینها هر دو مصلحت من سواهم را در پیش دارند ، چون مردم عمومی و این مستمندان همه ای اینها خانواده مالیات و خانواده اهل مالیات هستند ، تو در گرفتن و جلب مالیات و جمع کردن مالیات به فکر حاکمیت اسلامی هم باش اگر می خواهی حاکمیت اسلامی تو ادامه پیدا کند در جلب خراج باید بی دقتی نکنی و بی قانونی نکنی و ماموران تو دنبال رشوه نباشند ، برای اینکه این جلب و اخذ خراج نمی شود انجام شود مگر به وسیله حاکمیت . پس دقت داشته باش .
وَمَنْ طَلَبَ الْخَرَاجَ بِغَيْرِ عِمَارَة أَخْرَبَ الْبِلاَدَ، وَأَهْلَكَ الْعِبَادَ، وَلَمْ يَسْتَقِمْ أَمْرُهُ إِلاَّ قَلِيلا. [2]
توضیح استاد : حاکمانی که می روند مالیات را می گیرند و به فکر حاکمیات و حکومت نیستند تمام شهرها را خراب می کنند ، آن حاکمی که مالیات را بدون در نظر گرفتن مصالح حاکمیت و حکمومت با زور و اسلحه می گیرد شهرها را ویران می کند و اهل خراج را از دست می دهد و بندگان خدارا از بین می برد و وقتی بی قانونی داشت و ماموران خوبی نداشت و اهل مالیات را از خود زده کرد و نتوانست مردم را اداره کند دیگر حکومت او قوام ندارد و ساقط می شود و عزلش می کنند .
فَإِنْ شَكَوْا ثِقَلا أَوْ عِلَّةً، أَوِ انْقِطَاعَ شِرْب أَوْ بَالَّة، أَوْ إِحَالَةَ أَرْض اغْتَمَرَهَا غَرَقٌ، أَوْ أَجْحَفَ بِهَا عَطَشٌ، خَفَّفْتَ عَنْهُمْ بِمَا تَرْجُو أَنْ يَصْلُحَ بِهِ أَمْرُهُمْ; وَلاَ يَثْقُلَنَّ عَلَيْكَ شَيْءٌ خَفَّفْتَ بِهِ الْمَؤُونَةَ عَنْهُمْ، فَإِنَّهُ ذُخْرٌ يَعُودُونَ بِهِ عَلَيْكَ فِي عِمَارَةِ بِلاَدِكَ،[3]
توضیح استاد : اگر اهل مالیات شکایت از سنگینی مالیات کردند و برای شکایت خود علت داشتند بررسی کن و با آنها راه بیا و به حرف آنها توجه کن ، گفتند که باران کم آمده و باغات ما و درآمدهای ها و زراعت های ما آسیب دیده و یا گفتن سیل آمده و زمین های ما را سیل گرفته و یا گفتند خشک سالی شده که عطش زمین و زراعت ما را فرا گرفته در این صورت به آنها سخت نگیر و اذیت نکن و با مهربانی به گونه ای صحیح تدبیر کن و برخورد کن و مالیات را برای آنها سبک کن به اندازه ای که اینها امورشان اصلاح شود و درآمدشان و هزینه هاشان با هم تناسب پیدا بکند و اگر این کار را کردی یعنی مالیات را معقول از اینها دریافت کردی اینها در مقابل تو نمی ایستند ، و اگر تو سخت بگیری این خراج و این اهل خراج جوری در مقابل تو می ایستند که عمارت تو و حکومت تو را متزلزل می کنند و حکومت تو آسیب خواهد دید .
