درس تفسیر استاد محسن فقیهی

موضوع: تفسیر قرآن کریم/ تفسیر سوره بقره/ آیه 196

﴿وَأَتِمُّوا الْحَجَّ وَالْعُمْرَةَ لِلَّهِ فَإِنْ أُحْصِرْتُمْ فَمَا اسْتَيسَرَ مِنَ الْهَدْي وَلَا تَحْلِقُوا رُءُوسَكُمْ حَتَّى يبْلُغَ الْهَدْي مَحِلَّهُ فَمَنْ كَانَ مِنْكُمْ مَرِيضًا أَوْ بِهِ أَذًى مِنْ رَأْسِهِ فَفِدْيةٌ مِنْ صِيامٍ أَوْ صَدَقَةٍ أَوْ نُسُكٍ فَإِذَا أَمِنْتُمْ فَمَنْ تَمَتَّعَ بِالْعُمْرَةِ إِلَى الْحَجِّ فَمَا اسْتَيسَرَ مِنَ الْهَدْي فَمَنْ لَمْ يجِدْ فَصِيامُ ثَلَاثَةِ أَيامٍ فِي الْحَجِّ وَسَبْعَةٍ إِذَا رَجَعْتُمْ تِلْكَ عَشَرَةٌ كَامِلَةٌ ذَلِكَ لِمَنْ لَمْ يكُنْ أَهْلُهُ حَاضِرِي الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ وَاتَّقُوا اللَّهَ وَاعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ شَدِيدُ الْعِقَابِ﴾.[1]

خداوند متعال می‌فرماید: حج و عمره را برای خدا به اتمام برسانيد، و اگر محصور شديد، (و مانعی مانند ترس از دشمن يا بيماری، اجازه نداد که پس از احرام‌بستن، وارد مکه شويد،) آنچه از قربانی فراهم شود (ذبح کنيد، و از احرام خارج شويد)! و سرهای خود را نتراشيد، تا قربانی به محلش برسد (و در قربانگاه ذبح شود). و اگر کسی از شما بيمار بود، و يا ناراحتی در سر داشت، (و ناچار بود سر خود را بتراشد،) بايد فديه و کفاره‌ای از قبيل روزه يا صدقه يا گوسفندی بدهد! و هنگامی که (از بيماری و دشمن) در امان بوديد، هر کس با ختم عمره، حج را آغاز کند، آنچه از قربانی برای او ميسر است (ذبح کند)! و هر که نيافت، سه روز در ايام حج، و هفت روز هنگامی که باز می‌گرديد، روزه بدارد! اين، ده روز کامل است. (البته) اين برای کسی است که خانواده او، نزد مسجد الحرام نباشد [= اهل مکه و اطراف آن نباشد]. و از خدا بپرهيزيد. و بدانيد که او، سخت‌کيفر است.

صحبت درباره آیه 196 سوره بقره است. خداوند احکامی را برای حج بیان فرموده است.

یکی از احکام این است که با شروع اعمال حج، باید آن را به اتمام رساند و نمی‌تواند در وسط کار، آن را رها کرد که مثلا حال ندارم. از این آیه وجوب حج برداشت می‌شود؛ البته آیات دیگری نیز بر وجوب حج دلالت دارد ﴿وَلِلَّهِ عَلَى النَّاسِ حِجُّ الْبَيتِ مَنِ اسْتَطَاعَ إِلَيهِ سَبِيلًا﴾.[2]

همچنین از آیه استفاده می‌شود که حج، از عبادات است و قصد قربت در آن نیاز است ﴿وَأَتِمُّوا الْحَجَّ وَالْعُمْرَةَ لِلَّهِ﴾.

ممکن است هنگام اتیان واجب، برای مکلّف، مشکلی مانند بیماری، نبود امنیت یا ... پیش بیاید که نتواند آن را ادامه دهد ﴿فَإِنْ أُحْصِرْتُمْ فَمَا اسْتَيسَرَ مِنَ الْهَدْي﴾ باید قربانی کند و ناتمام گذاشتن حج، اشکالی ندارد. این قربانی نیز وابسته به توانایی فرد است که شتر، گاو یا گوسفندی را قربانی کند. پس از به‌وجود آمدن مشکل، نباید سر را تراشید تا اینکه قربانی انجام شود ﴿وَلَا تَحْلِقُوا رُءُوسَكُمْ حَتَّى يبْلُغَ الْهَدْي مَحِلَّهُ﴾.

اگر کسی است که بیماری دارد یا سرش مشکلی دارد که باید آن را بتراشد، یا اصلا نباید سر را بتراشد، باید فدیه بدهد ﴿فَمَنْ كَانَ مِنْكُمْ مَرِيضًا أَوْ بِهِ أَذًى مِنْ رَأْسِهِ فَفِدْيةٌ مِنْ صِيامٍ أَوْ صَدَقَةٍ أَوْ نُسُكٍ﴾. فدیه این کار، سه چیز است: روزه، صدقه یا گوسفند است.

در روایات آمده که مراد از صدقه، «إطعامُ ستة مساکین» است.

«نُسُك» به معنای عبادت است اما در اینجای به معنای ذبح گوسفند است.

پس از رفع مشکل و بازگشت امنیت و بازگشت به حج، به هر میزانی که می‌توانید، قربانی کنید ﴿فَإِذَا أَمِنْتُمْ فَمَنْ تَمَتَّعَ بِالْعُمْرَةِ إِلَى الْحَجِّ فَمَا اسْتَيسَرَ مِنَ الْهَدْي﴾. کسی که توان خرید قربانی ندارد یا قربانی یافت نمی‌شود، سه روز در حج، روزه می‌گیرد ﴿فَمَنْ لَمْ يجِدْ فَصِيامُ ثَلَاثَةِ أَيامٍ فِي الْحَجِّ﴾. این روزها شامل روز هفتم، هشتم و نهم ذی‌الحجه است و روز دهم که عید قربان است، روزه‌گرفتن، حرام است. هنگامی که به وطن خود بازگشت باید علاوه بر آن سه روز، هفت روز، روزه بگیرد ﴿وَسَبْعَةٍ إِذَا رَجَعْتُمْ﴾.

برخی از مفسران گفته‌اند که چون آن سه روز باید متوالی روزه بگیرد، هفت روزی که در وطن روزه می‌گیرد نیز باید متوالی باشد. ممکن است گفته شود که توالی از آیه استفاده نمی‌شود و می‌توان آن را از روایات، اثبات نمود.

در گذشته با چهارپایان مسافرت می‌کردند و گاهی ماه‌ها در راه بودند، آیا این هفت روز را می‌تواند در راه بگیرد یا اینکه باید به وطنش برسد؟ درباره روزه ماه رمضان، نمی‌توان در سفر روزه گرفت اما درباره روزه حج، استثنا شده و آن سه روز را که به حج رفته در مسافرت است اما دستور به روزه داده شده است، آیا هفت روز را هم می‌تواند در سفر بگیرد؟ واژه «رجعتم» ظهور در بازگشت به وطن دارد اما روزه در سفر، معلوم نیست که مراد آیه باشد. ازطرفی روزه در سفر ممنوع است و آن سه روز استثنا شده و درباره هفت روز زوزه نمی‌توانیم استثنا شده یا نه؛ پس ظهور در این دارد که استثنا نشده و باید روزه را در وطن بگیرد.

همه این احکام که گفته شد، درباره کسانی است که ساکن مکه نباشند ﴿ذَلِكَ لِمَنْ لَمْ يكُنْ أَهْلُهُ حَاضِرِي الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ﴾.

این احکام برای حصول تقوا است ﴿وَاتَّقُوا اللَّهَ وَاعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ شَدِيدُ الْعِقَابِ﴾. همه عبادات ازجمله نماز، برای این است که ما تقوا داشته باشیم.

حج را حضرت ابراهیم علیه‌السلام پایه‌گذاری کرد و اسلام نیز آن را امضا کرد و تنها احکام آن تغییر کرد.