درس تفسیر استاد محسن فقیهی

موضوع: تفسیر قرآن کریم/ تفسیر سوره بقره/ آیه 194

﴿الشَّهْرُ الْحَرَامُ بِالشَّهْرِ الْحَرَامِ وَالْحُرُمَاتُ قِصَاصٌ فَمَنِ اعْتَدَى عَلَيكُمْ فَاعْتَدُوا عَلَيهِ بِمِثْلِ مَا اعْتَدَى عَلَيكُمْ وَاتَّقُوا اللَّهَ وَاعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ مَعَ الْمُتَّقِينَ﴾.[1]

خداوند متعال می‌فرماید: ماه حرام، در برابر ماه حرام! (اگر دشمنان، احترام آن را شکستند، و در آن با شما جنگيدند، شما نيز حق داريد مقابله به مثل کنيد.) و تمام حرامها، (قابل) قصاص است. و (به‌طورکلی) هر کس به شما تجاوز کرد، همانند آن بر او تعدی کنيد. از خدا بپرهيزيد (و زياده‌روی ننماييد) و بدانيد خدا با پرهيزکاران است.

جنگ در ماه حرام

﴿الشَّهْرُ الْحَرَامُ بِالشَّهْرِ الْحَرَامِ﴾.

در زمان جاهلیت، چهار ماه قمری، جنگ‌کردن ممنوع بود؛ ذی‌القعده، ذی‌الحجّه، محرّم و رجب. پس از بعثت، شارع مقدس، این فرهنگ را امضا کرد. دشمنان اسلام متوجه شدند که مسلمانان نیز به این فرهنگ پایبند هستند؛ پس تصمیم گرفتند که در ماه‌های حرام به مسلمانان حمله کنند. خداوند متعال برای گرفتن این حربه از دست دشمن، این آیه را نازل نمود. درست است که جنگ ابتدایی در ماه‌های حرام، جایز نیست اما اگر دشمن در این ماه‌ها به شما حمله کرد، از خود دفاع کنید و با آن‌ها بجنگید و اگر دشمن نیز احترام این ماه‌ها را نگه داشت، شما نیز جنگ نکنید. این ماه‌ها احترام دارند اما احترام خون مسلمان و نظام اسلامی اهمیت بالاتری دارد. اسلام بن‌بست ندارد که دشمن خیال کند در ماه حرام می‌تواند به مسلمانان حمله کند و آن‌ها کاری نکنند. ما در ماه حرام نباید ابتداءً متعرض آن‌ها شویم اما اگر تجاوز کردند باید در برابر آن‌ها محکم بایستیم.

گفته شده که این فرهنگ از زمان حضرت ابراهیم علیه‌السلام وجود داشته و ذی‌القعده از قعود به معنای نشستن و جنگ‌نکردن آمده است. احترام باید محفوظ باشد اما تا جایی است که طرف مقابل نیز احترام را نگه دارد.

لزوم رعایت عدالت

﴿وَالْحُرُمَاتُ قِصَاصٌ﴾

«حرمات» جمع حرمت به معنای «مایجب احترامه» است. هنگامی که گفته می‌شود که فلان چیز حرمت دارد، یعنی رعایت احترام آن لازم است. اگر طرف مقابل احترام می‌گذارد، شما نیز احترام می‌گذارید اما اگر احترام نگه نداشت، احترامی ندارد. مانند این است که گفته می‌شود «إذا رأيتم المتكبّرين فتكبّروا عليهم»[2] اگر متکبر را دیدی تو نیز تکبّر کن تا متوجه اشتباه خود شود. باید در برابر خلاف، ایستاد و قصاص کرد اما نباید تجاوز کرد و عدالت را رعایت کرد. در جنگ باید دشمن را کشت اما مثله‌کردن، شکنجه، تخریب خانه‌ها، قطع درختان، بستن آب و ... حرام است. قانون حقوق بشری اسلام این است که در جنگ باید عدالت رعایت شود و ظلمی نشود.

ممکن است گفته شود اگر ما عدالت را عایت کنیم، پیروز نشویم. مثلا اگر آب را مسموم کنیم، پیروز می‌شویم اما اگر آب، سالم بماند، ممکن است پیروز نشویم. خداوند در برابر این دیدگاه می‌فرماید ﴿وَاتَّقُوا اللَّهَ وَاعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ مَعَ الْمُتَّقِينَ﴾. کمک‌کردن خداوند به مسلمانان، مشروط به رعایت تقوا و عدالت است.

قانون اسلام به‌گونه‌ای است که جلوی جرئت کافران را می‌گیرد و محکم مقابله می‌کند. باید به‌گونه‌ای رفتار کرد که کافران بترسند و تجاوز نکنند و مسلمانان مأیوس نشوند.

حدود تجاوز

خداوند در قرآن کریم می‌فرماید ﴿وَلَا تَعْتَدُوا إِنَّ اللَّهَ لَا يحِبُّ الْمُعْتَدِينَ﴾[3] اما در این آیه محل بحث می‌فرماید ﴿فَمَنِ اعْتَدَى عَلَيكُمْ فَاعْتَدُوا عَلَيهِ بِمِثْلِ مَا اعْتَدَى عَلَيكُمْ﴾. آیا تعدّی و تجاوز، مبغوض خداوند است یا محبوب او؟ تجاوز و تعدّی ابتدایی کار درستی نیست اما اگر در برابر تجاوز باشد، مقابله‌به‌مثل، گاهی واجب است.

خداوند به ما توفیق دهد که بتوانیم به احکام اسلامی به‌درستی عمل کنیم. ما در مسلمانی و انقلابی‌گری، گاهی دچار افراط یا تفریط می‌شویم اما باید عدالت داشته باشیم. به فرمان‌های شرعی بدون افراط و تفریط باید عمل کنیم.