درس تفسیر استاد محسن فقیهی

موضوع: تفسیر قرآن کریم/ تفسیر سوره بقره/ آیه 193

﴿وَقَاتِلُوهُمْ حَتَّى لَا تَكُونَ فِتْنَةٌ وَيكُونَ الدِّينُ لِلَّهِ فَإِنِ انْتَهَوْا فَلَا عُدْوَانَ إِلَّا عَلَى الظَّالِمِينَ﴾.[1]

خداوند متعال می‌فرماید: و با آن‌ها پيکار کنيد! تا فتنه، (بت‌پرستی و سلب آزادی از مردم) باقی نماند و دين، مخصوص خدا گردد. پس اگر (از روش نادرست خود) دست برداشتند، (مزاحم آن‌ها نشويد؛ زيرا) تعدی جز بر ستمکاران روا نيست.

پایان فتنه هدف مقاتله

ضمیر در «قَاتِلُوهُمْ» به مشرکان مکه برمی‌گردد که مسلمانان را کشتند، شکنجه کردند و از مکه بیرون کردند.

زمانی که مسلمانان قدرت گرفتند و به مکه برگشتند باید با مشرکانی که جلوی آن‌ها می‌ایستند، مقاتله کنند. این مقاتله باید تا زمانی باشد که فتنه، آرام شود و کسی فتنه نکند. اکنون که برگشته‌اید به دنبال انتقام نباشید؛ زیرا ما در دین اسلام، انتقام نداریم. مسلمان اگر کاری می‌کند برای انتقام و گشورگشایی نیست، بلکه ما برای خدا می‌جنگیم تا دین خدا زنده بماند و زنده شود. هنگامی که فتنه تمام شد، دست از مقاتله بردارید. ممکن است پس‌ از مقاتله و پیروزی، مؤمنان شاد شوند و «یشفی صدور المؤمنین» اما این برای انتقام نیست و منافاتی با في‌سبیل‌الله بودن ندارد. اگر مشرکان تسلیم شدند، فتنه نکردند و مملکت، اسلامی شد، حق کشتار نداریم.

﴿فَلَا عُدْوَانَ إِلَّا عَلَى الظَّالِمِينَ﴾ کسی که بالفعل ظلم می‌کند باید با او مبارزه کرد اما هنگامی که تسلیم شدند و فتنه‌ای نیست نباید جنگ کرد.

اگر ما جنگ می‌کنیم، برای غنایم جنگی و کشورگشایی نیست، بلکه جنگ مسلمانان برای این است که دین خداوند اقامه شود ﴿وَيكُونَ الدِّينُ لِلَّهِ﴾.[2]

ممنوعیت جنگ ابتدایی

باید توجه داشت که این آیه برای مشرکان مکّه است و شامل مشرکان سایر بلاد نیست؛ زیرا ویژگی مشرکان مکّه این بود که مسلمانان را کشتند، شکنجه کردند و از مکه بیرون کردند؛ پس نمی‌توان ابتداءً درباره مشرکان سایر سرزمین‌ها وارد جنگ شد.

عدالت در برخورد

﴿فَلَا عُدْوَانَ إِلَّا عَلَى الظَّالِمِينَ﴾ آیا عدوان و ظلم بر ظالم جایز است؟ انسان ظالمی بوده که به شما ظلم کرده، آیا حال که شما بر او مسلّط شدید، می‌توانید به او ظلم کنید؟

باید با او به میزانی ظلمی که کرده برخورد کرد نه بیشتر ﴿فَاعْتَدُوا عَلَيهِ بِمِثْلِ مَا اعْتَدَى عَلَيكُمْ﴾.[3]

از این آیه استفاده می‌شود که راه توبه برای همه انسان‌ها در این عالم باز است. هنگامی که توبه کرد و خطایی از او سر نزد، باید توبه او را پذیرفت. همین که ظواهرش خوب شد، فتنه را کنار گذاشت و تسلیم شد، باید او را رها کرد و مقاتله با او را کنار گذاشت ﴿فَإِنِ انْتَهَوْا فَلَا عُدْوَانَ﴾. نباید مقاتله را ادامه داد؛ زیرا ما اهل انتقام، کشورگشایی و گردآوری غنایم نیستیم، بلکه برای خدا و برقراری حکومت خدا می‌جنگیم.

زشتی کشتار

به دو قانون باید در اینجا دقت شود:

قتل، زشت‌ترین زشتی‌ها است (اقبح القبائح). قتل و کشتار از دیدگاه عقل و شرع، چیز بسیار زشت و بدی است.

2- اهم و مهم را باید همیشه در نظر گرفت. گاهی انسان مجبور می‌شود چیز بدی را انجام دهد تا از وقوع چیزهای بدتر جلوگیری کند. اگر قاتل، قصاص نشود، قتل‌های زیادی در جامعه اتفاق می‌افتد و اگر قصاص انجام شود، دیگران جرأت قتل پیدا نمی‌کنند. ﴿وَلَكُمْ فِي الْقِصَاصِ حَياةٌ يا أُولِي الْأَلْبَابِ لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ﴾.[4]

مشرکان اگر جنگ می‌کنند با اینکه کشتار بد است، اما باید آن‌ها را کشت ولی اگر تسلیم شدند، باید از کشتن آن‌ها دست کشید. اگر مشکلی پیش آمد، با یکی‌دو اعدام ممکن است مشکل برطرف شود، دراین‌صورت اعدام بعدی را نباید ادامه داد.