درس تفسیر استاد محسن فقیهی

موضوع: تفسیر قرآن کریم /تفسیر سوره بقره /آیه 180

﴿کُتِبَ عَلَیکُمْ إِذا حَضَرَ أَحَدَکُمُ الْمَوْتُ إِنْ تَرَکَ خَیراً الْوَصِیةُ لِلْوالِدَینِ وَ الْأَقْرَبینَ بِالْمَعْرُوفِ حَقًّا عَلَی الْمُتَّقینَ﴾[1]

صحبت در تفسیر آیه صد و هشتادم سوره مبارک بقره است. خداوند متعال در این آیه می‌فرماید: کُتِبَ عَلَیکُمْ معمولا «کتب» در مواردی استعمال می‌شود که واجب باشد یا اینکه در ادیان گذشته وجود داشته و در دین اسلام هم همان حکم وجود دارد.

منظور از علیکم چه کسانی هستند؟ کسانی که باید وصیت کنند یا کسانی که به آنها وصیت شده، موصی یا موصی له؟ ﴿إِذا حَضَرَ أَحَدَکُمُ الْمَوْتُ﴾ وقتی مرگ فرا می‌رسد ﴿إِنْ تَرَکَ خَیراً﴾ اگر مالی دارد؛ در اینجا از مال تعبیر به خیر شده که مال دنیا خیر است. در صورتی که شما مال دنیا را در مسیر صحیح استفاده کنید، خیر است ﴿إِنْ تَرَکَ خَیراً﴾ اگر باقی بگذارد مالی که برای او خیر باشد، ﴿الْوَصِیةُ لِلْوالِدَینِ وَ الْأَقْرَبینَ بِالْمَعْرُوفِ﴾ وظیفه دارد برای پدر و مادرش وصیت کند که از اموالی که دارد به پدر و مادر و نزدیکان او بدهند ﴿بِالْمَعْرُوفِ﴾ به مقداری که عادلانه باشد ﴿حَقًّا عَلَی الْمُتَّقینَ﴾ این وصیت حقی برای انسان‌های باتقوا است.

زمان وصیت:

اینکه خداوند می‌فرماید: ﴿إِذا حَضَرَ أَحَدَکُمُ الْمَوْتُ﴾ به این معنا است که این آخرین فرصت است وگرنه انسان فرصت دارد تا قبل از مرگ وصیت خود را آماده کند. هر انسان ملکفی باید وصیت‌نامه خود را آماده کند چون معلوم نیست که انسان تا چه موقع زنده است.

حکم وصیت:

آیا وصیت واجب است یا مستحب؟ علامه طباطبایی(اعلی الله مقامه الشریف) در المیزان نکته‌ای فرموده‌اند که مطابق روایات است. در روایات آمده که وصیت مستحب است. از ﴿کُتِبَ عَلَیکُمْ﴾ استفاده وجوب می‌شود. مرحوم علامه می‌فرماید از جمله ﴿حَقًّا عَلَی الْمُتَّقینَ﴾ استفاده می‌کنیم که مستحب است وگرنه می‌فرمود «حقا علی المؤمنین» یعنی بر همه مؤمنین واجب است که وصیت کنند. اینکه وصیت را منحصر در متقین کرده استحباب برداشت می‌شود.

تعبیر به خیر:

نکته دیگر این است که مال و ثروت در این آیه تعبیر به خیر شده، اگر شما مالی در اینجا دارید در مورد آن وصیت کنید. خیر بودن مال منوط به این است که انسان از آن به درستی استفاده کند. اگر انسان از اموال خودش به خوبی استفاده کند مسلما برای او خیر است مخصوصا برای کسی که در آستانه مرگ است، باید دیون و خمس و زکات او را پرداخت کنند و چنانچه نماز و روزه قضا دارد، وصیت کند که آن‌ها را انجام دهند و این مال برای او خیر است.

وصیت به نزدیکان نیازمند:

نکته دیگر این است که وصیت به نزدیکان شود. نزدیکان از انسان ارث نمی‌برد، خوب است که انسان نسبت به فامیل نیازمند را فراموش نکند و نسبت به آن‌ها وصیت کند که از ثلث مالش به آن‌ها که نیازمند هستند و استحقاق دارند، کمک کنند.

در قرآن سفارش شده که به نزدیکان خود کمک کنید، به پدر و مادر خود کمک کنید حال پدر و مادر از انسان ارث می‌برند ولی نسبت به فامیل و نزدیکان نیازمند که ارث به آن‌ها نمی‌رسد، بهتر است در مورد آن‌ها وصیت کنند.

ممکن است سؤال شود که انسان ثلث مالش را به فقرا بدهد بهتر است یا به اقربا و نزدیکان؟ از این آیه می‌توان استفاده کرد که نزدیکان را مقدم بدارید. درست است که فقیر زیاد داریم ولی در فامیل شما هم فقیر هست، به فامیل‌هایی که فقیر هستند و استحقاق دارند، بر سایر فقرا مقدم هستند و باید به آن‌ها رسیدگی کرد.

وصیت واجب و مستحب:

وصیت گاهی واجب است و گاهی مستحب. زمانی که بدهکار است و دیونی دارد، واجب است وصیت کند که از ثلث مالش دیون او را بپردازند. یا نماز و روزه قضا که به عهده او است و نتوانسته آن را در مدت زندگیش بجا آورد نیز باید در وصیت خود بنویسد، یا خمس و زکات به عهده او بوده که پرداخت نشده، باید در وصیت ذکر کند، اینها وصیت واجب است. پس دیون انسان باید پرداخت شود و چنانچه خودش نتواند باید وصیت کند که انجام شود، چه حق الناس باشد یا حق الله. چنانچه دینی نداشته باشد، یا مال نداشته باشد، در اینجا وصیت واجب نیست.

سفارشی که برای پدر و مادر شده، برای اولاد نشده است. به نظر می‌رسد که اگر انسان علاوه بر ارثی که پدر و مادر می‌برند، سهمی از ثلث مالش را برای پدر و مادر قرار دهد، مناسب است. چون پدر و مادر پیر و از کار افتاده شده‌اند و نیاز دارند لذا باید برای آن‌ها سهمی را در نظر بگیریم.

محتویات وصیت‌نامه:

وصیت ممکن است سیاسی یا اجتماعی هم باشد چنانچه وصیت نامه مرحوم امام اینگونه بود وصیت‌نامه‌ای الهی که بسیار با ارزش است. همه باید وصیت‌نامه‌ها را آماده کنیم و توصیه‌هایی به فرزندان که نماز شب بخوانند. هم از نظر سیاسی، هم از نظر اجتماعی، هم از نظر حق الله و حق الناس در وصیت‌نامه مفصل بنویسید.