درس تفسیر استاد محسن فقیهی

موضوع: تفسیر قرآن کریم /تفسیر سوره بقره /آیه 178

﴿يا أَيُّهَا الَّذينَ آمَنُوا کُتِبَ عَلَيْکُمُ الْقِصاصُ فِي الْقَتْلی‌ الْحُرُّ بِالْحُرِّ وَ الْعَبْدُ بِالْعَبْدِ وَ الْأُنْثي‌ بِالْأُنْثي‌ فَمَنْ عُفِيَ لَهُ مِنْ أَخيهِ شَيْ‌ءٌ فَاتِّباعٌ بِالْمَعْرُوفِ وَ أَداءٌ إِلَيْهِ بِإِحْسانٍ ذلِکَ تَخْفيفٌ مِنْ رَبِّکُمْ وَ رَحْمَةٌ فَمَنِ اعْتَدي‌ بَعْدَ ذلِکَ فَلَهُ عَذابٌ أَليمٌ﴾[1]

صحبت در تفسیر آیه صد و هفتاد و هشتم سوره مبارک بقره است. خداوند متعال در این آیه به مؤمنین خطاب می‌کند. در جلسات قبل اشاره شد که گاهی خطاب در آیه به همه مردم است و گاهی آیه فقط خطاب به مؤمنان است، در اینجا خطاب خداوند متعال به مؤمنان است ﴿يا أَيُّهَا الَّذينَ آمَنُوا کُتِبَ عَلَيْکُمُ الْقِصاصُ﴾ ای مؤمنان! بر شما قصاص نوشته شده است. اگر کسی را کشتند، قاتل را قصاص کنید.

معنای کُتِبَ:

کتابت به دو صورت تکوینی و تشریعی است؛ اینکه خداوند متعال می‌فرماید: ﴿كَتَبَ رَبُّكُم عَلی نَفسِهِ الرَّحمَةَ﴾[2] کتابت تکوینی است؛ خداوند بر خودش کتابت کرده که رحمان و رحیم باشد، خداوند تکویناً رحمان و رحیم است. اینکه می‌فرماید: ﴿كُتِبَ عَلَيكُمُ الصِّيامُ كَما كُتِبَ عَلَى الَّذينَ مِن قَبلِكُم﴾[3] کتابت تشریعی است؛ یعنی بر شما تشریع کرده که روزه بگیرید.

در این آیه ﴿يا أَيُّهَا الَّذينَ آمَنُوا کُتِبَ عَلَيْکُمُ الْقِصاصُ فِي الْقَتْلی﴾ کتابت تشریعی است.

مقدمه قصاص:

اجرای قصاص نیاز به حکومت اسلامی دارد؛ یعنی شما حکومت تشکیل دهید و بعد اگر کسی مرتکب قتل شد، قصاص کنید. پس قصاص که حکم اسلامی است، غیر از روزه است چون روزه گرفتن نیاز به تشکیل حکومت ندارد. حکومت اسلامی وجود داشته باشد یا نه، انسان موظف به روزه گرفتن است ولی قصاص نیاز به تشکیل حکومت اسلامی دارد. پس این آیه می‌تواند اشاره به مؤمنین باشد که حکومت اسلامی تشکیل دهند. از آن جهت که مقدمه واجب، واجب است، مقدمه قصاص که تشکیل حکومت اسلامی است هم واجب است.

الزامی یا ترخیصی بودن قصاص:

در قصاص که حکم الهی است این حکم الزامی است یا ترخیصی؟ یعنی الزام داریم که قصاص کنیم یا می‌توانیم قصاص کنیم؟ قصاص از ناحیه قاتل الزامی و از ناحیه اولیای دم ترخیصی است؛ قاتل باید خودش را برای قصاص آماده کند، این وظیفه قاتل است. ولی اولیای دم می‌توانند قصاص کنند یا عفو کنند و صلح کنند.

﴿فَمَنْ عُفِيَ لَهُ مِنْ أَخيهِ شَيْ‌ءٌ﴾ کسی که برادرش را عفو کند، راز استعمال کلمه اخیه در مورد قاتل این است که قاتل جزء ﴿يا أَيُّهَا الَّذينَ آمَنُوا﴾ است که بخاطر عصبانیت یا هر دلیل دیگری مرتکب خطا شده، از این جهت کلمه ﴿اخیه﴾ در رابطه با او به کار رفته است، برادر دینی شما است. بعضی از مفسرین در اینجا مطالبی بیان کرده‌اند که قاتل از برادری خارج شده اما تفسیر درست این است که شخص قاتل که به هر دلیلی مرتکب اشتباه و خطای قتل شده، هنوز برادر شما است، حالا برادر تنی یا برادر دینی است، اگر بتوانید او را عفو کنید، دیه بگیرید یا کاملا عفو کنید، ﴿فَاتِّباعٌ بِالْمَعْرُوفِ وَ أَداءٌ إِلَيْهِ بِإِحْسانٍ﴾ کار پسندیده‌ای انجام داده‌اید. ﴿أَداءٌ إِلَيْهِ بِإِحْسانٍ﴾ اشاره به دیه است.

قاطعیت در کنار عطوفت:

در اینجا عطوفت اسلامی در کنار قاطعیت اسلامی قرار گرفته است؛ هم قاطعیت وجود دارد که همان قصاص است و هم عطوفت وجود دارد که همان عفو و گذشت است. در همه مدیریت‌ها در جامعه این دو نکته وجود دارد؛ یعنی رئیسی موفق است که این دو صفت را داشته باشد، اول قاطع باشد و برخورد قوی داشته باشد و دوم عفو می‌کند، این دو صفت باید در کنار هم باشد. اگر متوجه شوند که قاطعیت ندارد، به حرف او گوش نمی‌دهند، چون می‌دانند که عفو می‌کند. اگر قاطعیت هم به تنهایی وجود داشته باشد، مردم گریزان می‌شوند. این دو در کنار هم باعث می‌شود که امنیت و آرامش در جامعه برقرار شود.

این حکم اسلام در مقابل قوم یهود است که فقط تأکید بر قصاص دارند و عفو را قبول ندارند و همچنین در مقابل مسیحیت است که فقط عفو را قبول دارند، در اسلام قاطعیت و عفو در کنار هم مورد استفاده قرار می‌گیرد.

﴿ذلِکَ تَخْفيفٌ مِنْ رَبِّکُمْ وَ رَحْمَةٌ﴾ این یک تخفیف از ناحیه پروردگار است. ﴿فَمَنِ اعْتَدي‌ بَعْدَ ذلِکَ فَلَهُ عَذابٌ أَليمٌ﴾ در زمان جاهلیت وقتی شخصی کشته می‌شد، قبیله با قبیله جنگ می‌کردند و درگیری‌های عظیمی اتفاق می‌افتاد. خداوند متعال می‌فرماید قصاص کنید یا گذشت کنید اما بعد از قصاص یا عفو یا دیه، به هر صورت که توافق انجام شد، قصه را ببندید و هیچ طرف به دیگری تجاوز و تعدی نکنند و صلح برقرار شود.