درس تفسیر استاد محسن فقیهی

موضوع: تفسیر قرآن کریم /تفسیر سوره بقره /آیه 166

﴿إِذْ تَبَرَّأَ الَّذينَ اتُّبِعُوا مِنَ الَّذينَ اتَّبَعُوا وَ رَأَوُا الْعَذابَ وَ تَقَطَّعَتْ بِهِمُ الْأَسْبابُ﴾[1]

صحبت در تفسیر آیه صد و شصت و ششم سوره مبارک بقره است. خداوند متعال در این آیه می‌فرماید: ﴿إِذْ تَبَرَّأَ الَّذينَ اتُّبِعُوا مِنَ الَّذينَ اتَّبَعُوا﴾ در روز قیامت پیشوایان از پیروان تبرّی می‌جویند. می‌گویند ما با شما ارتباطی نداریم، ما از شما نیستیم و شما هم از ما نیستید. ﴿الَّذينَ اتُّبِعُوا﴾ یعنی کسانی که متابعت می‌شوند، همان پیشوایان که عده‌ای از آن‌ها پیروی می‌کنند. در روز قیامت همین پیشوایان، از پیروان خود تبری می‌جویند و می‌گویند ما با این‌ها رابطه نداریم.

وقتی عذاب و آتش جهنم را می‌بینند می‌گویند: ﴿يَا وَيْلَتَى لَيْتَنِي لَمْ أَتَّخِذْ فُلَانًا خَلِيلًا﴾[2] زمانی می‌رسد که صدایشان بلند می‌شود که ای کاش این رفیق بد را رفیق خود قرار نمی‌دادیم. این رفیق بد ما را به اینجا رساندند، این پیشوایان بد ما را بدبخت کردند. از هم تبری می‌جویند و همه در دنیا به دنبال این بودند که خود را به سلاطین جور وصل کنند و حالا در روز قیامت می‌گویند ما نیستیم و تبری می‌جویند. ﴿وَ رَأَوُا الْعَذابَ وَ تَقَطَّعَتْ بِهِمُ الْأَسْبابُ﴾ وقتی عذاب را دیدند و به این نتیجه رسیدند که فامیل و دوست و قبیله و عشیره فایده‌ای ندارد و نمی‌توان از پارتی استفاده کرد، در این صورت است که تبری می‌جویند و می‌گویند من با این نیستم، اشتباه کردم ولی دیگر دیر شده و فایده‌ای ندارد. کار از کار گذشته، در دنیا باید حواس خود را جمع می‌کردید.

انتخاب رهبر:

یکی از مسائل مهم برای انسان‌ها انتخاب رهبران صادق و کامل است. در انتخاب پیشوا و مرجع و رهبر باید دقت کافی شود که مبادا اشتباهی صورت گیرد. کوچک‌ترین اشتباه در انتخاب پیشوا و رهبر ما را مبتلا به همین آیه می‌کند و در روز قیامت باید تبری بجوییم که اشتباه کرده‌ایم.

نکته اصلی این است که اصولا رهبران عالم مردم را برای خواسته‌های خودشان و امیال نفسانی خودشان می‌خواهند. می‌خواهند که مردم طرفدار آن‌ها باشند. الان هم همینطور است، به شخصی رأی می‌دهید، مطالبی می‌گوید و وعده‌هایی می‌دهد و شما به او رأی می‌دهید، بعد از مدتی می‌بینید به هیچکدام از وعده‌هایش عمل نکرد. پشیمان می‌شوید و می‌گویید اشتباه کردم به او رأی دادم، این همه حرف زد و وعده داد ولی به هیچکدام عمل نکرد. در روز قیامت هم همینطور است، از افرادی پیروی کرده‌اید ولی در روز قیامت پشیمان می‌شوید پس باید در انتخاب پیشوایان و رهبران دقت شود.

تبعیت تابع حب و علاقه است؛ یعنی شما به کسی علاقه پیدا می‌کنید و این علاقه کم کم زیاد می‌شود و تبعیت پیدا می‌شود. پس تبعیت به خاطر محبت و علاقه است.

انسان‌ها به دنبال دفع ضرر و جلب منفعت هستند. هر انسانی در این عالم حرکت‌ها و کارها و زحمت و فکری که می‌کند برای جلب نفع و دفع ضرر است. جلب منفعت و دفع ضرر ممکن است مادی یا معنوی باشد و این طبق عقایدی است که انسان‌ها دارند. این اساس زندگی انسان‌ها است. برای این حرکت، انسان راه‌هایی را در نظر می‌گیرد که چگونه منافع را جلب کرده و ضررها را دفع کند. برای خود برنامه‌ریزی می‌کند که به هدفش برسد.

معیار جلب منفعت و دفع ضرر:

اصل در جلب منافع و دفع ضرر، خود انسان است؛ یعنی حب به ذات داریم، خودمان را دوست داریم. الان شما از یک غذای خیلی خوب لذت می‌برید، وقتی که خوب دقت کنید، غذا را دوست ندارید بلکه خودتان را دوست دارید؛ یعنی چون آن حس ذائقه شما از خوردن غذا لذت می‌برد و به شما لذت می‌دهد، می‌گویید غذا را دوست دارم درحالیکه شما خودتان و ذائقه خودتان را دوست دارید و می‌خواهید لذت ببرید. وقتی شما یک خانه خوب را دوست دارید، در واقع اولا و بالذات خودتان را دوست دارید چون در خانه بزرگ و خوب لذت بیشتری می‌برید، لذا خانه بزرگ را دوست دارید.

در مورد سایر لذت‌ها مثل همسر و فرزند و ... نیز به همین صورت است، به همین خاطر هم هست که انسان عاشق می‌شود و برای عشقش می‌میرد، این عشق نیز از حب ذات نشأت می‌گیرد. اساس تمام لذت‌هایی که انسان در این عالم می‌برد، حب نفس است؛ یعنی خودش به خودش علاقه دارد، لذا هر چه را دوست دارد برای خودش می‌خواهد، غذا و خانه خوب و همسر و فرزند را برای خود می‌خواهد. این حب به ذات است. هر کسی برای شما منافع داشته باشد را دوست دارید، برای اینکه به منافع خود برسید و ضررها را از خود دفع کنید، او را دوست دارید.

یکی از کارهای مهمی که انسان انجام می‌دهد، انتخاب پیشوا و رهبر است. وقتی شما می‌خواهید رهبر انتخاب کنید، باید دقت کنید که رهبری را انتخاب کنید که هم در دنیا و هم در آخرت برای شما جلب منفعت و دفع ضرر کند. این قانون عقل است. وقتی که به فرمان و دستور خدا هم عمل می‌کنید، به خاطر این است که در آخرت به مقام و بهشت و منافع برسید. پس هم پیروان و هم رهبران باید به این نکته توجه کنند؛ یعنی شما که پیرو هستید باید توجه داشته باشید که منافع مادی و معنوی شما در چیست که هم جلب منفعت کنید و هم دفع ضرر. آن رهبر هم باید نسبت به شما همینطور باشد، نسبت به شما خیرخواه باشد و هم دفع ضرر برای شما داشته باشد و هم جلب منفعت و این دفع ضرر و جلب منفعت هم در دنیا باشد و هم در آخرت.

پس در این عالم علاقه و محبت بر روی مسائلی برنامه‌ریزی شده و این زمینه باید در همه محبت‌ها وجود داشته باشد. لذا در این آیه می‌فرماید در قیامت همه چیز شفاف و روشن می‌شود و چنانچه رهبرانی را انتخاب کردید که شما را گمراه کردند در قیامت از او تبری و بیزاری می‌جویید. لذا باید در دنیا رهبران معنوی انتخاب شوند، که هم برای دنیا و هم برای آخرت ما را رهبری کنند. چنین رهبرانی باعث پشیمانی روز قیامت نمی‌شوند.

تبلیغ و تبیین:

مطابق این آیه لازم است که هم خود ما رهبران معنوی انتخاب کنیم و هم دیگران را آگاه کنیم. باید با تبلیغ و تبیین مردم را آگاه کنیم که از چه کسی تبعیت کنند. اینکه مقام معظم رهبری(سلمه الله تعالی) در مسائل اجتماعی و سیاسی و فرهنگی و همه مسائل برای ما رهبر هستند، بزرگترین سعادت ما است. بزرگترین سعادت ما این است رهبری داریم که هم برای دنیای ما و هم برای آخرت ما تدبیر می‌کند. اگر بر مسئله حجاب تأکید می‌کند، برای آخرت ما است، اگر مسئله انفاق و رسیدگی به فقرا را تأکید می‌کند، برای دنیا و آخرت ما است. هر چه دستورات شرعی را مقام معظم رهبری و مراجع عظام تقلید می‌گویند برای حفظ دنیا و آخرت ما و دفع پررهای مادی و معنوی ما است. این بزرگترین وظیفه رهبر است. رهبران متفاوت هستند، بعضی فقط دستورات آخرتی می‌دهند که برای رسیدن به آخرت این ذکر یا این نماز یا این عمل را به جا بیاور، این‌ها رهبران معنوی هستند ولی بعضی هم در مسائل دنیوی و هم در مسائل اخروی دستور می‌دهند، مقام معظم رهبری اخیرا فرمودند ما باید به اقتصاد مردم برسیم و مشکلات مردم را حل کنیم و این یعنی تأمین دنیای مردم. آخرت مردم را هم باید تأمین کرد. رهبر واقعی کسی است که هم جلب منفعت برای دنیا و آخرت داشته باشد و هم دفع ضرر برای دنیا و آخرت داشته باشد.

این آیه برای ما درس بزرگی را بیان می‌کند که در آخرت وقتی پیشوایان عذاب جهنم را می‌بینند و دیگر هیچ راه و وسیله‌ای برای آن‌ها نیست، از مردم تبری می‌جویند.