درس تفسیر استاد محسن فقیهی

موضوع: تفسیر قرآن کریم /تفسیر سوره بقره /آیه 163

﴿وَ إِلهُکُمْ إِلهٌ واحِدٌ لا إِلهَ إِلاَّ هُوَ الرَّحْمنُ الرَّحيمُ﴾[1]

صحبت در تفسیر آیه صد و شصت و سوم سوره مبارک بقره است. در آیات گذشته داشتیم که ﴿إِنَّ الَّذِينَ يَكْتُمُونَ مَا أَنْزَلْنَا مِنَ الْبَيِّنَاتِ وَالْهُدَىٰ مِنْ بَعْدِ مَا بَيَّنَّاهُ لِلنَّاسِ فِي الْكِتَابِ أُولَٰئِكَ يَلْعَنُهُمُ اللَّهُ وَيَلْعَنُهُمُ اللَّاعِنُونَ﴾[2] منظور از «بیّنات» عقاید مسلّم اسلام مثل وجود خداوند و توحید و نبوّت و معاد است و منظور از «هدی» هم معارف و نصایح است. کسانی که کتمان می‌کنند، گاهی مباحث مسلّم عقاید را کتمان می‌کنند و برای مردم بیان نمی‌کنند و گاهی معارف را کتمان می‌کنند.

کسانی که حق و حقیقت را کتمان می‌کنند، مورد لعنت خداوند هستند مگر کسانی که کتمان کرده و بعد توبه می‌کنند و کتمان خود را جبران نموده و بیان می‌کنند ﴿إِلاَّ الَّذينَ تابُوا وَ أَصْلَحُوا وَ بَيَّنُوا فَأُولئِکَ أَتُوبُ عَلَيْهِمْ وَ أَنَا التَّوَّابُ الرَّحيمُ﴾[3] اگر کتمان کنندگان توبه کنند و جبران نمایند، خداوند توبه آن‌ها را می‌پذیرد.

﴿إِنَّ الَّذينَ کَفَرُوا وَ ماتُوا وَ هُمْ کُفَّارٌ أُولئِکَ عَلَيْهِمْ لَعْنَةُ اللَّهِ وَ الْمَلائِکَةِ وَ النَّاسِ أَجْمَعينَ﴾[4] اما کسانی که حقیقت را کتمان کنند و توبه نکنند و بمیرند، ﴿أُولئِکَ عَلَيْهِمْ لَعْنَةُ اللَّهِ وَ الْمَلائِکَةِ وَ النَّاسِ أَجْمَعينَ﴾ ﴿خالِدينَ فيها لا يُخَفَّفُ عَنْهُمُ الْعَذابُ وَ لا هُمْ يُنْظَرُونَ﴾[5] اینها در این لعنت و در حقیقت در آتش جهنم، مخلّد هستند ﴿وَ إِلهُکُمْ إِلهٌ واحِدٌ لا إِلهَ إِلاَّ هُوَ الرَّحْمنُ الرَّحيمُ﴾.

تناسب این آیه با آیات قبل این است که آن‌ها حقایق را کتمان کردند ولی خداوند متعال در مورد آن‌ها می‌فرماید: ﴿وَ إِلهُکُمْ إِلهٌ واحِدٌ لا إِلهَ إِلاَّ هُوَ الرَّحْمنُ الرَّحيمُ﴾.

علت یکتایی خداوند:

﴿إِلهُکُمْ إِلهٌ واحِدٌ﴾ علت و معلول است؛ یعنی علت یکتایی خداوند، «اله» بودن خداوند است؛ به این معنا که چون خداوند است، واحد است. این خدایی که تمام عالم مخلوق اوست و او قادر و قهار و مقتدر در این عالم است، باید واحد باشد. گاهی هم تعبیر به قهار شده ﴿وَ هُوَ الْواحِدُ الْقَهَّارُ﴾[6] قهار یعنی مقتدر؛ قدرتمندترین موجود، وجود پروردگار است. الوهیت علت وحدت است؛ از لا اله الا الله دو چیز می‌فهمیم: اول اینکه خدایی هست که ذات باری تعالی است و دوم اینکه غیر از او خدایی نیست؛ یعنی توحید. پس هم خدایی هست و هم یکی است. لا اله الا الله یک قضیه است که دو مفهوم را به ما می‌فهماند هم وجود باری تعالی و هم توحید او.

در برهان‌هایی که برای اثبات توحید ذکر شده، مثل ﴿لَوْ کانَ فيهِما آلِهَةٌ إِلاَّ اللَّهُ لَفَسَدَتا﴾[7] این یک برهان است که اگر اله دیگری وجود داشته باشد، باعث فساد می‌شود. الوهیت خودش دلیل بر توحید است؛ یعنی همین که خداوند اله است، وحدت دارد. ممکن است شما اله دیگری هم فرض کنید ولی این اله مفروض بالاترین قدرت نیست.

بت هم ممکن است معبود عده‌ای باشد، اما آن کس که بالاترین قدرت است و خالق و قهّار است باید واحد باشد. چون شما وقتی وجود را بررسی کردید باید به یک وجود برسید که بالاترین است، فرض کنید نبات از جماد بالاتر است و حیوان از نبات بالاتر است و همینطور ادامه پیدا می‌کند تا به جایی می‌رسد که بالاترین است؛ یعنی از آن وجود بالاتر وجود ندارد و آن وجود فقط یکی است وگرنه بالاترین نمی‌شود. چون اگر دو وجود باشد، کدام بالاتر است؟ اگر بگوییم یکی بالاتر است که همان وجود بالاتر خداست و اگر بگوییم هیچکدام بالاتر نیستند، در این صورت به بالاترین وجود که وجود خداست نرسیده‌ایم. لذا در این آیه «اله» علت برای وحدت پروردگار است.

این آیه در بیان توحید و اثبات ذات باری تعالی است و ﴿هُوَ الرَّحْمنُ الرَّحيمُ﴾ هم معلول ﴿إِلهٌ واحِدٌ﴾ است؛ یعنی وقتی خداوند، «اله» و «واحد» شد، رحمن و رحیم هم می‌شود. چرا خداوند رحمن و رحیم است؟ چون «اله» و «واحد» است، اله واحد، مقتدر و خالق واحد است، صفات باری تعالی باعث می‌شود که خداوند رحمن و رحیم باشد. لذا جملاتی که در کنار هم قرار گرفته به معنای علت و معلول گرفته‌اند.

معنای «اله»:

در اینکه «اله» به چه معنایی است، چند احتمال وجود دارد که به نظر ما با توجه به آیات دیگر قرآن، «اله» به معنای معبود است. معبودی غیر از خدا نیست. ﴿قَالُوا يَا مُوسَى اجْعَلْ لَنَا إِلَٰهًا كَمَا لَهُمْ آلِهَةٌ﴾[8] در اینجا «اله» به معنای معبود است؛ یعنی همانطور که آنها معبودی دارند ما هم اله و معبودی داشته باشیم. بعضی از افراد بت پرست، بت را خالق خود نمی‌دانند بلکه بت را معبود می‌دانند و آن را عبادت می‌کنند. ﴿أَرَأَيْتَ مَنِ اتَّخَذَ اِلهَهُ هَواهُ﴾[9] یعنی معبود خود را هوای نفس خودشان قرار دادند؛ یعنی مطیع هوای نفس خودش است و در واقع هوای نفس خود را عبادت می‌کند. پس معنای آیه این است که معبود شما «اله» واحد است.

منظور از واحدٌ لا بعددٍ:

حضرت امیرالمؤمنین(علیه السلام) در خطبه صد و هشتاد و پنج نهج البلاغه می‌فرماید: «وَاحِدٌ لاَ بِعَدَد، وَدَائِمٌ لاَ بِأَمَد، وَقَائِمٌ لاَ بِعَمَد»[10] «واحدٌ لا بعددٍ» یعنی خدا یکی است، آیا این یکی بودن عدد نیست؟ در اینجا بحث است که آیا واحد عدد است یا عدد ساز؟ عدد ساز یعنی تمام اعدادی که داریم از یک شروع می‌شود، یک کنار یک قرار می‌گیرد و تبدیل به دو می‌شود، دیگری می‌آید تبدیل به سه می‌شود. اما خودِ واحد عدد ساز است و عدد به شمار نمی‌آید. صفر عدد نیست، عدد ساز هم نیست ولی یک عدد نیست و عدد ساز است.

در اینجا نیز می‌گوییم خداوند متعال واحد است اما وحدت خداوند اینطور نیست که عدد یک را برای خداوند قرار دهید. خداوند فیضی دارد که شامل همه موجودات و خلایق می‌شود. این فیض خداوند واحد است و هر کسی که در این عالم امکان وجود دارد، فیض خداوند شامل او شده و به وجود آمده است. این فیض خداوند، شمول مطلق نامحدود است که قابل شمارش نیست. خداوند متعال هم واحدی است که محدودیت ندارد.

تمام عالم وجود در فیض پروردگار هستند و محدودیت ندارد ولی واحد محدودیت دارد. پس اینکه آقا امیرالمؤمنین (علیه السلام) می‌فرماید: «واحدٌ لا بعددٍ» یعنی فکر نکنید که خداوند یکی است به این معنا است که خداوند دو تا یا ده تا نیست چون یک و عدد محدودیت دارد یعنی دو نیست، سه نیست در حالیکه واحدی که خداوند است، همه را شامل می‌شود، یعنی صد و هزار و همه موجودات را شامل می‌شود. پس وحدت خداوند وحدت فیض باری تعالی است که شامل همه موجودات می‌شود و هیچ مخلوقی خارج از فیض خداوند نیست.

﴿أَ أَرْبابٌ مُتَفَرِّقُونَ خَيْرٌ أَمِ اللَّهُ الْواحِدُ الْقَهَّارُ﴾[11] در اینجا می‌گویند «تعلیق الحکم علی الوصف مشعر بعلیّته للحکم»؛ یعنی در ﴿الْواحِدُ الْقَهَّارُ﴾ القهار وصف واحد است؛ واحد موصوف است و قهار صفت آن است. چرا خدا واحد است؟ چون قهار است. می‌گوییم اکرم العالم در این عبارت لأنّه عالم هم وجود دارد؛ یعنی عالم را چون عالم است اکرام کن. در اینجا هم که می‌فرماید: ﴿أَ أَرْبابٌ مُتَفَرِّقُونَ خَيْرٌ أَمِ اللَّهُ الْواحِدُ الْقَهَّارُ﴾ قهار وصف برای واحد است مثل عالم که وصف برای رجل است. قهار علت واحد بودن خدا را بیان می‌کند، چون خداوند قدرتمندترین است لذا واحد است.