درس تفسیر استاد محسن فقیهی

موضوع: تفسیر قرآن کریم /تفسیر سوره بقره /آیه 160

﴿إِلاَّ الَّذينَ تابُوا وَ أَصْلَحُوا وَ بَيَّنُوا فَأُولئِکَ أَتُوبُ عَلَيْهِمْ وَ أَنَا التَّوَّابُ الرَّحيمُ﴾[1]

صحبت در تفسیر آیه صد و شصت سوره مبارک بقره است. در آیه قبل خداوند متعال فرمود: ﴿إِنَّ الَّذينَ يَکْتُمُونَ ما أَنْزَلْنا مِنَ الْبَيِّناتِ وَ الْهُدي‌ مِنْ بَعْدِ ما بَيَّنَّاهُ لِلنَّاسِ فِي الْکِتابِ أُولئِکَ يَلْعَنُهُمُ اللَّهُ وَ يَلْعَنُهُمُ اللاَّعِنُونَ﴾[2] صحبت در این آیه این است که یکی از بزرگترین گناهان کتمان حق است؛ به این معنا که انسان حق را بشناسد و کتمان کند؛ یعنی چیزی را که باید بیان کند، بیان نمی‌کند. در بعضی از آیات آمده که به خاطر پول یا مسائل دیگری حق را بیان نمی‌کند. گاهی مسائل بیّن و آشکار، مثل توحید و صفات خداوند، بیّنات و عقاید و معاد را می‌داند ولی بیان نمی‌کند، احکام شرعی و معارف الهی را می‌داند ولی بیان نمی‌کند. کسانی که در جامعه حق را می‌دانند و در بیان آن کوتاهی می‌کنند، مورد لعنت خداوند و لعنت کنندگان هستند.

جهاد تبیین:

این دستور الهی است، همان جهاد تبیین که مقام معظم رهبری مکرر تأکید فرموده‌اند همان است که انسان باید حقایق را خوب بفهمد و بعد برای مردم بیان کند. وظیفه انسان‌هایی که عالم می‌شوند، تبلیغ است، باید بیان کنند. خداوند متعال برای انسان عالم دو وظیفه بیان کرده و برای جاهل دو وظیفه. عالم باید اولا خودش عمل کند و ثانیا به مردم ابلاغ کند. وظیفه جاهل این است که عالم شود و بعد عمل کند. وظیفه همه مردم مشخص است؛ ما یا جزء علما هستیم و یا جزء جهال. اگر عالم هستیم اول باید عمل کنیم و بعد ابلاغ کنیم و اگر جاهل هستیم اول باید عالم شویم و بعد باید عمل کنیم. اگر عالم شدیم و حق را کتمان کردیم مصداق این آیه می‌شویم.

توبه کتمان:

اگر انسانی مصداق این آیه قرار گرفت و بعد خواست توبه کند، به این خاطر که کتمان حق، هم حق الله است و هم حق الناس؛ یعنی دستور داشتید که بیان کنید و این کار را نکردید، این یک گناه، گناه دوم این است که مردم جاهل را آگاه نکردید و مردم در ضلالت و جهالت قرار گرفتند، به مردم ظلم کردید؛ پس هم حق الله به گردن شماست و هم حق الناس، لذا در این آیه وظیفه این افراد را بیان می‌کند که ﴿إِلاَّ الَّذينَ تابُوا وَ أَصْلَحُوا وَ بَيَّنُوا﴾ اینجا باید جبران کنید، شروع کنید به اصلاح و بیان؛ همان جهاد تبیین. بروید و حقایق را برای مردم بیان کنید. ﴿فَأُولئِکَ أَتُوبُ عَلَيْهِمْ﴾ اگر جبران کردید و حقایق را برای مردم بیان کردید، درست است که مدتی گناه کرده‌اید ولی خداوند توبه شما را می‌پذیرد و مورد رحمت پروردگار قرار می‌گیرید. خداوند توّاب و رحیم است.

برای عالم یک واجب عینی وجود دارد و یک واجب کفایی ولی برای جاهل دو واجب عینی وجود دارد. وقتی عالم حقیقت را می‌داند، بیان و ابلاغ آن واجب کفایی است؛ یعنی اگر دیگران حق را بیان کردند و برای مردم مشخص شد، دیگر نیاز نیست شما بیان کنید. حق نباید مکتوم بماندو باید بیان شود، گاهی شخص بزرگواری حق را بیان می‌کند، دیگر نیاز به بیان شما نیست؛ یعنی وقتی «من به الکفایة» تبلیغ انجام دادند، از شما ساقط می‌شود ولی جاهل باید به عالم رجوع کند و علم پیدا کند، این واجب عینی است و هم باید عمل کند که این هم واجب عینی است.

در مسائل جدید هم باید حقیقت را بیان کرد، گاهی می‌بینیم مقام معظم رهبری حقایق را بیان می‌کنند و شما می‌بینید لزومی به گفتن شما نیست، در اینجا وظیفه‌ای ندارید و گاهی هم باید فرمایش ایشان را تأیید کرد و توضیح داد و بیان کرد. اما اصل ابلاغ حقیقت واجب کفایی است و باید بیان شود.

مخلوط کردن حق و باطل:

گاهی گناه بالاتری را مرتکب می‌شوند و آن گناه تلبیس است؛ یعنی حق را با باطل ممزوج و مخلوط می‌کنند و با زیرکی خاصی به مردم می‌گویند طوری که مردم باور می‌کنند این مطلب حق است، اینها گناه بیشتری دارند.

در قضایای اخیر افرادی که برای فوت یک دختر دل سوزاندند چرا برای کشته شدن بسیجی و آتش زدن قرآن و مسجد دل نسوزاندند؟ چرا محکوم نکردند؟ این اشکال به بعضی از خواص که خیلی دل سوزاندند، وارد است. این کارها محکوم است و باید بیان کنند. به فرض که کسی در جایی خطا کرده باشد چه ربطی به دیگران دارد؟ این اشخاص حافظ امنیت کشور هستند به چه دلیل باید کشته شوند؟ چرا قرآن می‌سوزانند و مسجد به آتش می‌کشند و دفتر امام جمعه را آتش می‌زنند؟ اموال مردم را نابود کردند و اینها باید محکوم شود.

لذا کتمان حق به هر دلیلی گناه بزرگی است.

اظهار حق:

این را بدانید که کتمان حق هرچند گناه بزرگی است ولی اظهار حق هم آسان نیست. خیلی آسان است که بگوییم حق را اظهار کن و کتمان نکن ولی عمل کردن خیلی سخت است که شما در مقابل جو ایجاد شده و فضای مجازی و اخبار داخلی و خارجی بخواهید حق را اظهار کنید. لذا کسانی می‌توانند این کار را انجام دهند که ﴿وَاسْتَعِينُوا بِالصَّبْرِ وَالصَّلَاةِ﴾[3] با نماز و دعا و صبر می‌توان این کار را انجام داد، ملامت و مشکلات دارد. ﴿وَاصْبِرْ عَلَى مَا أَصَابَكَ﴾[4] حق را که اظهار کنید مسلما مشکلاتی برای شما به وجود می‌آید، فکر نکنید به این سادگی رد می‌شوید، خیلی شما را اذیت می‌کنند و شما باید تحمل کنید.

﴿وَ إِذْ أَخَذَ اللَّهُ ميثاقَ الَّذينَ أُوتُوا الْکِتابَ لَتُبَيِّنُنَّهُ لِلنَّاسِ وَ لا تَکْتُمُونَهُ فَنَبَذُوهُ وَراءَ ظُهُورِهِمْ وَ اشْتَرَوْا بِهِ ثَمَناً قَليلاً فَبِئْسَ ما يَشْتَرُونَ﴾[5] اگر کسانی بخاطر ثمن قلیل، حالا منظور پول یا مقام باشد به هر حال متاع دنیا قلیل است، به خاطر دنیا و هوای نفس حقایق را بیان نکند یا حق و باطل را با هم مخلوط می‌کند اینها ﴿فَبِئْسَ ما يَشْتَرُونَ﴾ است، گناه خیلی بزرگی است.

شکر نعمت:

اصولا وقتی خداوند نعمتی به انسان می‌دهد، شکر آن نعمت لازم است. شما زبان دارید، باید شکر آن را بجا آورید، تمام اعضا و جوارحی که دارید همگی نعمت خداوند است و باید شکر آن را بجا آورید. یکی از نعمت‌ها علم است و باید شکر آن بجا آورده شود. «أَلْعِلْمُ نُورٌ یقْذِفُهُ الله‌ُ فِی قَلْبِ مَنْ یشآءُ»[6] شما با نماز شب و دعا و سعی و کوششی که کردید علم به دست آورده‌اید، خیلی از افراد علم ندارند. شکر به دست آوردن علم این است که برای مردم توضیح دهید و حقایق را بیان کنید. ﴿ليَهلِكَ مَن هَلَكَ عَن بَيّنَةٍ و يَحيي مَن حَي عَن بَيّنَة﴾[7] خداوند متعال این قانون را وضع کرده برای اینکه کسانی که هلاک می‌شوند از روی استدلال و دلیل قانع کننده باشد. روز قیامت وقتی به ظالم می‌گوید چرا ظلم کردی، ظالم نگوید من اطلاع نداشتم.