درس تفسیر استاد محسن فقیهی

موضوع: تفسیر قرآن کریم /تفسیر سوره بقره /آیه 156

﴿الَّذينَ إِذا أَصابَتْهُمْ مُصيبَةٌ قالُوا إِنَّا لِلَّهِ وَ إِنَّا إِلَيْهِ راجِعُونَ﴾[1]

صحبت در تفسیر آیه صد و پنجاه و ششم سوره بقره است. این آیه در رابطه با آیات قبل است که فرمود: ﴿يا أَيُّهَا الَّذينَ آمَنُوا اسْتَعينُوا بِالصَّبْرِ وَ الصَّلاةِ إِنَّ اللَّهَ مَعَ الصَّابِرينَ﴾[2] در صورتی که مشکل پیدا کردید نماز بخوانید و از خدا بخواهید تا مشکل شما را حل کند. همه شاهد بودند که مرحوم امام (اعلی الله مقامه الشریف) وقتی به مدرسه فیضیه می‌آمدند و وضو می‌گرفتند، بعد از آن دو رکعت نماز می‌خواندند، بعد از نماز هم دست به سوی آسمان بلند کرده و دعا می‌کردند. این کار خیلی به انسان کمک می‌کند.

ویژگی صابرین:

صبر و صلاة در مشکلات به انسان خیلی کمک می‌کند. صابرین کسانی هستند که: ﴿الَّذينَ إِذا أَصابَتْهُمْ مُصيبَةٌ قالُوا إِنَّا لِلَّهِ وَ إِنَّا إِلَيْهِ راجِعُونَ﴾ خداوند متعال در این آیه می‌فرماید: وقتی مصیبتی برای آن‌ها اتفاق می‌افتد این جمله را بیان می‌کنند که: ﴿إِنَّا لِلَّهِ وَ إِنَّا إِلَيْهِ راجِعُونَ﴾ مبدأ ما از خدا است، معاد ما هم به سوی خدا است. این جمله یک مقام قول دارد و یک مقام عمل؛ یعنی گاهی ما بر اثر عادت این جمله را تکرار می‌کنیم و گاهی این جمله را با تفکر و تعقل بیان می‌کنیم؛ یعنی فقط لقلقه زبان نیست بلکه عمل ما هم اینگونه است.

درس‌ها و امتحانات در زندگی:

این دنیا برای ما کلاس درس و امتحان است؛ یعنی ما هر روز با درسها و امتحاناتی در زندگی مواجه هستیم. باید این درس‌ها را مطالعه کنیم و با تفکر کردن، خوب بفهمیم و تکامل پیدا کنیم و از امتحانات سربلند بیرون آییم. این دنیا مملو از خوشی‌ها و ناخوشی‌ها است، تمام خوشی‌ها و ناخوشی‌ها امتحان پروردگار است؛ یعنی اگر شما این عالم را عالم امتحان بدانید که باید درس گرفت و امتحان داد. اگر به شما خوشی رسید، باید بگویید: ﴿هَذَا مِنْ فَضْلِ رَبِّي﴾[3] این عنایتی که امروز به من شد، لطف پروردگار است و شکرگزار باشیم که الطاف پروردگار شامل ما شده است. بعضی از افراد وقتی به پست و مقامی می‌رسند، می‌گویند من تلاش کرده، درس خوانده‌ام و این مقام حق من است و باید مقام بالاتری به من داده شود. این نوع تفکر انسان را هلاک می‌کند. وقتی به شما عنایتی می‌شود، به شایستگی خود ربط ندهید، چراکه مغرور شده و به هلاکت می رسید. همه الطاف و نعمت‌هایی که به شما می‌رسد را از ناحیه خدا بدانید، این روحیه شما را شاکر خداوند قرار می‌دهد که نتیجه آن وسعت رزق و روزی است ﴿لَئِن شَكَرتُم لَأَزيدَنَّكُم﴾[4] هر عنایتی که به شما می‌شود، در نتیجه شکر، روز به روز بیشتر می‌شود.

در رابطه با ناراحتی‌هایی که برای شما اتفاق می‌افتد، تصادفی پیش می‌آید، مریض شده یا مقروض می‌شوید، این‌ها امتحان‌هایی است که خداوند ببیند شما چگونه برخورد می‌کنید. در این مواقع باید گفت ﴿إِنَّا لِلَّهِ وَ إِنَّا إِلَيْهِ راجِعُونَ﴾. در هنگام وفور نعمت باید شاکر خدا بود و بیشتر به خدا توجه کرد، وقتی ثروت یا مقام به شما رسید باید بیشتر به خدا توجه کرد نه اینکه نماز اول وقت شما به تأخیر افتد، در صورت توجه بیشتر به خداوند و شکرگزاری، از امتحان سربلند بیرون می‌آیید. اما اگر غرور بگیرید، نمازها به تأخیر می‌افتد و از خدا دور می‌شوید، در این صورت در امتحان شکست خورده‌اید. الطاف پروردگار باید باعث پیشرفت و تکامل انسان شود ولی متأسفانه وقتی بعضی افراد به پست و مقام می‌رسند، می‌گویند وقت ندارم و مستحبات را کنار می‌گذارند. نباید اینطور باشد.

مدتی خدمت آیت الله العظمی گلپایگانی اعلی الله مقامه الشریف بودم. ایشان هر شب قرآن را باز می‌کردند و با صدا قرآن می‌خواند طوری که ما هم می‌شنیدیم. با اینکه مرتب مراجعاتی داشتند و نامه‌ها را می‌خواندند ولی قرآن خواندن ایشان ترک نمی‌شد، نماز شب و تهجدهای ایشان که به جای خود انجام می‌شد ولی قرآن ایشان هیچوقت تعطیل نمی‌شد. ولی ما ممکن است در ماه یک بار هم قرآن نخوانیم.

شکر خدا در عمل و گفتار:

شکر خدا در ایام وفور نعمت علاوه بر زبانی باید به صورت عملی هم باشد، به این صورت که عبادات و توجه خود را به خدا بیشتر کنیم و کمتر گناه کنیم. این معنای ﴿إِنَّا لِلَّهِ وَ إِنَّا إِلَيْهِ راجِعُونَ﴾ است. وقتی گناهی مثل موسیقی نامناسب پیش می‌آید؛ در فضای مجازی انواع و اقسام موسیقی و گناه هست؛ شیطان وسوسه می‌کند که این را گوش کن. اگر شما بگویید ﴿إِنَّا لِلَّهِ وَ إِنَّا إِلَيْهِ راجِعُونَ﴾ در مقابل گناه می‌ایستید و مبارزه می‌کنید و از فضای مجازی درست استفاده کرده و به انحراف کشیده نمی‌شوید. عکس‌ها و صداهای نامناسب و انواع و اقسام گناهان در اختیار شما است و این بزرگترین امتحان برای من و شما است. اگر به گناه آلوده شویم و در این راه مشکل پیدا کنیم، قدم قدم از مسیر مستقیم خارج می‌شویم. اول مرتکب گناهان کوچک می‌شویم و بعد گناهان بزرگ. باید خود را امتحان کنیم که آیا با وسوسه شیطان، مرتکب گناهان بزرگ می‌شویم یا نه. اگر از امتحان پیروز بیرون آیید، به تکامل رسیده و روز به روز به مقامات بالاتری می‌رسید. لذا ما در مواجهه با گناهان و انجام واجبات باید توجه کنیم که ﴿إِنَّا لِلَّهِ وَ إِنَّا إِلَيْهِ راجِعُونَ﴾ اگر در مقابل خوشی‌ها عبادت شما بیشتر و گناه شما کمتر شد، این معنای شکر است و ﴿لَئِن شَكَرتُم لَأَزيدَنَّكُم﴾ اما اگر در هنگام خوشی‌ها عبادت شما کمرنگ شد، این اول مصیبت است و باعث احتجاب می‌شود. احتجاب به این معناست که خداوند ما را به خودمان واگذارد. دیگر آن ارتباط و اتصالی که به خدا داشتیم را از دست داده‌ایم.

باید تلاش کرد که اتصال و ارتباط با خدا را حفظ کرده و روز به روز بیشتر کنیم. این باعث می‌شود که انسان همیشه خود را در کنار خداوند بداند و الطاف خدا را شامل حال خود دانسته و ملائکه را حافظ خود می‌داند، صحبت‌ها و اعمال خود را با عنایت پروردگار می‌پندارد و اتفاقاتی که برایش پیش می‌آید را لطف پروردگار می‌داند. مرحوم امام اعلی الله مقامه الشریف از کسانی است که واقعا مورد عنایت و لطف پروردگار بود. در تمام دوران انقلاب مشکلاتی پیش می‌آمد اما خداوند امام را حفظ می‌کرد، جمله‌ای می‌فرمود که همه می‌گفتند این جمله چطور بر زبان امام جاری شده، اثر عجیبی بین مردم داشت. در جریان حکومت نظامی با وجود تهدیدهای فراوان، امام دستور می‌داد که همه به خیابان‌ها بیایند، در صورتی که خیلی از بزرگان مانند شهید مطهری می‌گفتند خطرناک است و مردم کشته می‌شوند، ولی امام می‌فرمود همه از خانه بیرون آیند. این عنایت و الهام پروردگار بود. لذا باید این جمله را در زندگی خود پیاده کنیم که ﴿إِنَّا لِلَّهِ وَ إِنَّا إِلَيْهِ راجِعُونَ﴾ هم زیاد تکرار کنیم و هم به آن عمل نماییم.

﴿الَّذينَ إِذا أَصابَتْهُمْ مُصيبَةٌ قالُوا إِنَّا لِلَّهِ وَ إِنَّا إِلَيْهِ راجِعُونَ﴾ این قضیه شرطیه که در آیه ذکر شده تلازم را بیان می‌کند که اگر شما به این مقام رسیدید که هر مصیبتی برای شما پیش آید خدا را یاد کرده و به سمت او می‌روید و از خدا می‌خواهید، این مقام صابرین است. ﴿وَ عِبادُ الرَّحْمنِ الَّذِينَ يَمْشُونَ عَلَى الْأَرْضِ هَوْناً﴾[5] سعی کنید جزء عباد الرحمن باشید. عبادالرحمن کسانی هستند که از خوشی‌ها استفاده معنوی می‌کنند و روز به روز به خدا نزدیک‌تر می‌شوند، هرچه ثروت بیشتری نصیبشان می‌شود بیشتر انفاق می‌کنند. پست و مقام باعث فخر فروشی آن‌ها نمی‌شود. در زمین تکبر ندارند و با آرامش راه می‌روند و به مردم سلام می‌کنند و جواب سلام آن‌ها را می‌دهند ﴿وَ إِذا خاطَبَهُمُ الْجاهِلُونَ قالُوا سَلاماً﴾[6] آیت الله انصاری شیرازی شخصیت مهذبی بود، من خیلی تلاش می‌کردم به ایشان سلام کنم ولی موفق نمی‌شدم، قبل از اینکه ما سلام کنیم ایشان سلام می‌کرد. تواضع خیلی مهم است، مخصوصا ما روحانیون باید بیشتر تواضع داشته باشیم. حرفهای لغو و بیهوده را نباید تأیید کرد ﴿وَ إِذا مَرُّوا بِاللَّغْوِ مَرُّوا كِراماً﴾[7] .

این وظیفه ما است که در مواجهه با مشکلات و مسائلی که مبتلا می‌شویم، شکرگزار خداوند باشیم و هم از لحاظ گفتار و هم از لحاظ کردار ﴿إِنَّا لِلَّهِ وَ إِنَّا إِلَيْهِ راجِعُونَ﴾ را به کار بریم. از طریق پایبندی به انجام واجبات و مستحبات و ترک محرمات هم می‌توان میزان شاکر بودن خود را به دست آورد.