درس تفسیر استاد محسن فقیهی

موضوع: تفسیر قرآن کریم /تفسیر سوره بقره /آیه 155

﴿وَلَنَبْلُوَنَّكُمْ بِشَيْءٍ مِّنَ الْخَوفْ وَالْجُوعِ وَنَقْصٍ مِّنَ الأَمَوَالِ وَالأنفُسِ وَالثَّمَرَاتِ وَبَشِّرِ الصَّابِرِينَ﴾[1]

صحبت در تفسیر آیه صد و پنجاه و پنجم سوره بقره است. این آیه در رابطه با امتحانات خداوند است که خداوند انسان‌ها را امتحان می‌کند. لام در ﴿لَنَبْلُوَنَّكُمْ﴾ لام تأکید است همچنین نون مشدّد دلالت بر تأکید دارد، لذا در این کلمه دو تأکید وجود دارد که دلالت بر این دارد که امتحان پروردگار حتمی است و همه شما در زندگی مورد امتحان قرار می‌گیرید.

امتحانات الهی:

امتحانات پروردگار برای تکامل انسان است. برای اینکه انسان به مقامات عالی برسد و موفقیت بیشتری پیدا کند، خداوند انسان را مورد امتحان قرار می‌دهد. وقتی شما امتحان دارید، بیشتر مطالعه می‌کنید و زحمت بیشتری می‌کشید، که برای امتحان موفق باشید. در هر جا که امتحان برگزار می‌شود، برای تکامل آن انسان است که رتبه و مقام او بالاتر رود. در دنیا همینطور است، در آخرت هم همینطور است.

این امتحانات دو قسم است:

یک قسم، نقص اموال است که موجب گرسنگی است، پولی ندارد که بخواهد گرسنگی خود را برطرف کند، انسان مقروض و گرفتار می‌شود. گاهی انسان مبتلا به مرض می‌شود، تمام این امراض امتحان الهی است. شما در مقابل این امتحانات باید صبر کنید، اگر شما صبر کنید، خدا به شما بشارت می‌دهد و بشارت خداوند هم بدون حساب است و اجر زیادی می‌دهد.

قسم دیگر امتحان به رفاه و آسایش است؛ یعنی خداوند به شما مقام عالی می‌دهد و شما رییس می‌شوید، همه این‌ها امتحان پروردگار است، اینکه ثروت، قدرت، آبرو و مقام خوبی داده و ریاستی برای شما پیدا شده، همه امتحان پروردگار است که آیا شما شاکر هستید یا نه. در موردی که رفاه و آسایش و آرامش به شما می‌دهد، جای شکر است؛ یعنی از قدرت و مقامی که به شما داده شده به بهترین وجه استفاده کنید، به زیردستان ظلم نکنید، عدالت را رعایت کنید و تواضع داشته باشید و شاکر پروردگار باشید. با پول زیادی که خداوند به شما داده، انفاق کنید و به خلق خدا خدمت کنید و آنجا که رفاه و آسایش و آرامش را از شما می‌گیرد، جای صبر است. پس شما باید یا جزء شاکرین باشید و یا جزء صابرین، صابرین کسانی هستند که بلاهایی برای آنها پیدا می‌شود و تحمل می‌کنند و عبادت کرده و از خدا می‌خواهند که این بلا رفع شود. اگر خدا به شما نعمت پول و مقام و آرامش و امنیت داده، باید شکر گذار باشید؛ یعنی از خدا غافل نشوید، همانطور که قبل از نعمت ثروت و مقام، به یاد خدا بودید و نماز شب می‌خواندید، در زمان وفور نعمت و ثروت و مقام، باید به یاد خدا بوده و نماز شب را ترک نکنید. وقتی وضع انسان خوب شد و انسان به رفاه و ثروت و مقام رسید، ممکن است دچار غفلت شود. لذا در این زمان باید جزء شاکرین باشیم.

﴿وَلَنَبْلُوَنَّكُمْ بِشَيْءٍ﴾ یعنی یک مقدار، این را بدانید که خداوند متعال روزی شما را قطع نمی‌کند، زمان کوتاهی به سختی مبتلا می‌شوید و بعد تمام می‌شود. ﴿مِّنَ الْخَوفْ﴾ خوف در مقابل امنیت است، کسانی که امنیت دارند، خوف ندارند ولی کسانی که امنیت ندارند، مدام در جنگ و خوف به سر می‌برند. در هشت سال دفاع مقدس که ما در جنگ بودیم مدام در خوف به سر می‌بردیم که بمب می‌آید و عده‌ای کشته می‌شوند و مشکلاتی به وجود می‌آید.

تناسب آیه با آیات قبل:

در آیات قبل داشتیم که: ﴿اسْتَعينُوا بِالصَّبْرِ وَ الصَّلاةِ﴾[2] از صبر و نماز کمک بگیرید. وقتی برای انسان بلا و مشکلات به وجود می‌آید انسان باید صبر کند و نماز بخواند. با نماز خواندن و عبادت کردن روحیه صبر کردن در انسان به وجود می‌آید.

منظور از صابرین:

﴿وَ بَشِّرِ الصَّابِرينَ﴾ صابرین به کسانی گفته می‌شود که صبر برای آنها ملکه شده باشد، اگر انسان در یک مورد صبر کند، به او صابر گفته نمی‌شود، اگر در تمام موارد صبر کند و ملکه صبر برای او حاصل شود، در این صورت است که به او صابر گفته می‌شود.

گاهی کمبود اقتصادی برای انسان به وجود می‌آید، مخصوصا برای روحانیون، الآن خیلی از طلبه‌ها در مضیقه هستند، این نقایص که برای انسان به وجود می‌آید و گاهی بیماری‌هایی که برای انسان به وجود می‌آید، باید توجه داشت و صبر کرد. در عین اینکه تلاش می‌کنیم که فقر و بیماری برطرف شود، اما باید صابر باشیم و خدا را شکر کنیم. بزرگان ما در همه حال خدا را شکر می‌کردند، در حال سلامتی و بیماری، در حال دارایی و نداری، در همه حال زبان به شکر خدا باز می‌کردند و حمد خدا می‌گفتند. در مقابل هم بعضی از افراد هستند که مدام بدگویی می‌کنند و از اوضاع و احوال خود ناراضی هستند.

منظور از ثمرات:

﴿وَالثَّمَرَاتِ﴾ نقص در ثمرات به این معنا است که گاهی ممکن است باران زیادی ببارد و گندم و میوه‌های باغ شما عالی شود و گاهی هم ممکن است باران نبارد و کشاورزی شما بارور نشد و میوه کمی به دست آوردید، در بعضی از موارد ممکن است منظور از ثمرات، فرزندان باشد. خداوند به شما فرزندانی داده که ممکن است نقصی داشته باشند، گاهی خداوند آنقدر محبت این فرزند ناقص را به دل پدر و مادر می‌اندازد که ممکن است این بچه ناقص را از فرزندان سالم خود بیشتر دوست داشته باشند و برای او زحمت می‌کشند و فداکاری می‌کنند. اینها امتحان پروردگار است. ما در مقابل این امتحانات باید دو حالت داشته باشیم: اگر مشکلات است باید صابر باشیم و اگر خوبی و آسایش و امنیت است باید شاکر باشیم.

خداوند متعال می‌فرماید: ﴿إِنَّمَا يُوَفَّى الصَّابِرُونَ أَجْرَهُمْ بِغَيْرِ حِسَابٍ﴾[3] افراد صابر، اجر زیادی دارند، لذا انبیا و اولیا در مقام امتحان از خدا می‌خواستند که همان بلا برای آنها باشد. نقص و نعمت هر دو امتحان خداوند است، منتهی اجر صابرین بیشتر از شاکرین است. کسانی که بلا را تحمل کرده و حرفی بر خلاف شکر خداوند نمی‌زنند، خداوند بدون حساب به آنها اجر و ثواب می‌دهد.

متعلق در ﴿وَ بَشِّرِ الصَّابِرينَ﴾:

﴿وَ بَشِّرِ الصَّابِرينَ﴾ متعلق در این قسمت از آیه مشخص نشده است، صابرین را به چه چیزی بشارت ده؟ اینکه متعلق ذکر نشده دلالت بر عموم دارد؛ یعنی بشارتی که خیلی زیاد است و بدون حساب است.

آنچه در زمین می‌بینید برای انسان‌ها امتحان هستند و باید سعی کنیم از این امتحانات الهی سربلند بیرون آییم. خداوند متعال این عالم را بر اساس علت و معلول خلق کرده، هر چیزی علتی دارد، چرا باران می‌بارد، چرا باران نمی‌بارد، هر چیزی دلیلی دارد اما وقتی این علت و معلول به وجود آمد، شما با آن حادثه‌ای که به وجود آمده، چه برخوردی دارید؟ یا باید جزء صابرین باشید و یا جزء شاکرین.

﴿وَ هُوَ الَّذِي جَعَلَكُمْ خَلائِفَ الْأَرْضِ وَ رَفَعَ بَعْضَكُمْ فَوْقَ بَعْضٍ دَرَجاتٍ لِيَبْلُوَكُمْ فِي ما آتاكُمْ﴾[4] می‌بینید شخصی مقامی پیدا کرده، خداوند متعال می‌فرماید بعضی مقام بالاتری دارند و این مقامات برای امتحان شما است. به شما مقام داده شده تا مورد امتحان قرار گیرید که با استفاده از این مقام برای مردم چه کار می‌کنید. تا زمانی که به این مقام نرسیده بودید از مردم دفاع می‌کردید حال که به مقام رسیده‌اید چه کار می‌کنید. در آیه دیگر آمده است: ﴿ثُمَّ جَعَلْناكُمْ خَلائِفَ فِي الْأَرْضِ مِنْ بَعْدِهِمْ لِنَنْظُرَ كَيْفَ تَعْمَلُونَ﴾[5] تا ببینیم چه کار می‌کنید.

بعضی از افراد تا زمانی که قدرت ندارند خیلی حرف می‌زنند و تصمیمات خیلی خوبی دارند ولی وقتی به قدرت می‌رسند، همه چیز را فراموش می‌کنند. اینها امتحان است برای اینکه مشخص شود شما که ادعا داشتید، برای مردم چه کاری انجام می‌دهید. پس باید خود را برای امتحانات الهی آماده کنیم و بدانیم که در هر حال در حال امتحان و آزمایش الهی هستیم، اگر موفق شویم و این دو حالت را در وجود خود حفظ کنیم که یا جزء صابرین باشیم در مشکلات و یا جزء شاکرین باشیم در حال رفاه و امنیت.