درس تفسیر استاد محسن فقیهی

موضوع: تفسیر قرآن کریم /تفسیر سوره بقره /آیه 149

﴿وَ مِنْ حَيْثُ خَرَجْتَ فَوَلِّ وَجْهَکَ شَطْرَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ وَ إِنَّهُ لَلْحَقُّ مِنْ رَبِّکَ وَ مَا اللَّهُ بِغافِلٍ عَمَّا تَعْمَلُونَ﴾[1]

صحبت در تفسیر آیه صد و چهل و نهم سوره بقره است. در این آیه شریفه بر این تأکید شده که قبله مسلمانان کعبه است و فرقی ندارد که شما داخل مسجد الحرام باشید یا خارج از آن؛ داخل مکه باشید یا خارج از آن، قبله مسلمانان کعبه است. هر گاه از مسجدالحرام و مکه خارج شدی باز هم قبله شما کعبه و مسجد الحرام است ﴿وَ مِنْ حَيْثُ خَرَجْتَ فَوَلِّ وَجْهَکَ شَطْرَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ﴾. این حق است که قبله مسجد الحرام باشد ﴿وَ إِنَّهُ لَلْحَقُّ مِنْ رَبِّکَ﴾. خداوند متعال این دستور را داده و از آنچه انجام می‌دهید آگاه است ﴿وَ مَا اللَّهُ بِغافِلٍ عَمَّا تَعْمَلُونَ﴾.

علت تکرار تغییر قبله:

از این آیه و آیات مشابه و تکراری که در چندین آیه قرآن ذکر شده، می‌فهمیم که تغییر قبله از بیت المقدس به سمت مسجد الحرام مسئله مهمی بوده که مورد اعتراض یهود و نصاری قرار گرفت و مقاومت شد، لذا مورد تأکید قرار گرفته است.

عده‌ای خدمت پیامبر(صلی الله علیه و آله) آمدند و گفتند این دستور که راجع به قبله مسلمانان است، اختصاص به شما دارد نه اینکه قبله همه مردم کعبه باشد. چون در این آیه خطاب به پیامبر(صلی الله علیه و آله) است و وقتی پیامبر(صلی الله علیه و آله) مورد خطاب قرار گیرد، حکم مخصوص خود پیامبر(صلی الله علیه و آله) است و کس دیگری آن وظیفه را ندارد، مثل آیه: ﴿وَ مِنَ اللَّيْلِ فَتَهَجَّدْ بِهِ نافِلَةً لَكَ عَسى‌ أَنْ يَبْعَثَكَ رَبُّكَ مَقاماً مَحْمُوداً﴾[2] یکی از وظایفی که بر پیامبر(صلی الله علیه و آله) واجب بوده، نماز شب بوده است. این وجوب نماز شب وظیفه اختصاصی پیامبر(صلی الله علیه و آله) بوده و اختصاص به دیگران ندارد. در آیه بعد به این اشکال جواب داده شده که همه مردم باید به طرف کعبه نماز بخوانند و کعبه قبله همه است ﴿فَوَلُّوا وُجُوهَكُمْ شَطْرَهُ﴾[3] .

معنی شطره:

شطر را به دو صورت معنا کرده‌اند: یک معنا، به سمت و سوی مسجد الحرام است، شطر المسجد الحرام یعنی به سمت و به طرف مسجد الحرام. معنای دوم، جزء است یعنی به جزء مسجد الحرام نماز بخوانید. اگر به معنای جزء باشد یعنی به جزء مسجد الحرام که کعبه است نماز بخوانید. اما اگر به معنای طرف و سمت بگیریم کل مسجد الحرام را شامل می‌شود.

در رابطه با قبله در میان علما دو نظریه وجود دارد: بعضی می‌گویند همین که به جهت قبله نماز بخوانیم کفایت می‌کند، میان مشرق و مغرب قبله است، روایت هم داریم، به این، جهت می‌گویند. مشهور علما گفته‌اند قبله باید دقیق باشد، به سمت کعبه نماز خوانده شود و انحراف از قبله هم باعث بطلان نماز است چوت شطر به معنای جزء است و جزء یعنی خود کعبه، لذا ما باید به سمت خود کعبه نماز بخوانیم.

نظر دوم، نظر صاحب جواهر[4] و گروهی از علما است که گفته‌اند آن دقت لازم نیست، همین که به سمت کعبه نماز خوانده شود کافی است. زمان قدیم هم ابزار و وسایل دقیق تعیین قبله نبود که از آن وسایل استفاده شود. لذا نظر این گروه این است که جهت قبله کفایت می‌کند و لازم نیست به صورت دقیق، کعبه را قبله قرار دهیم. این بحث ناشی از همین است که اگر شطر را به معنای سمت و سوی قبله بگیریم؛ یعنی به طرف قبله نماز بخوانید اما طرف قبله، جهت قبله است که طبق بعضی از روایات میان مشرق و مغرب است[5] .

البته در بعضی روایات[6] داریم که کعبه قبله مسجدالحرام است؛ یعنی کسانی که وارد مسجد الحرام می‌شوند، باید به سمت کعبه نماز بخوانند و مسجد الحرام قبله اهل حرم است؛ یعنی قبله کسانی که در مکه هستند مسجد الحرام است به این معنا که قبله وسعت پیدا می‌کند و قبله کسانی که خارج از مکه هستند، مکه است؛ یعنی وسعت بیشتری پیدا می‌کند؛ یعنی ما به طرف کعبه نماز می‌خوانیم نه به طرف مسجد الحرام و کعبه.

پس این اختلافات در بحث قبله وجود دارد و مقداری از این اختلافات مربوط به معنای کلمه شطر است که اگر به معنای جزء بگیریم به معنای خود کعبه است و اگر به معنای سمت و سو بگیریم به معنای جهت است.

﴿وَ مِنْ حَيْثُ خَرَجْتَ﴾ می‌خواهد بگوید که در هر حال و در هر زمان و در هر مکان و حالتی قبله شما مسجد الحرام است؛ چون بعضی می‌گفتند قبله کسانی که در مکه هستند مسجدالحرام است یا قبله کسانی که در مسجد الحرام هستند مسجد الحرام است ولی کسانی که خارج هستند اینطور نیست لذا این آیه شریفه با قاطعیت و تأکید فراوان این نکته را بیان می‌کند که ﴿وَ مِنْ حَيْثُ خَرَجْتَ﴾ یعنی چه داخل باشی و چه خارج باشی در هر زمانی و در هر مکانی قبله شما مسجد الحرام است.

خطاب آیات:

احکام خداوند متعال که گاهی خطاب به عموم می‌شود مثل یا أیّها النّاس و یا أیّها الذین آمنوا روشن است که برای همه است اما خطاب بعضی از احکام به پیامبر(صلی الله علیه و آله) است مثل ﴿أَقِمِ الصَّلَاةَ لِدُلُوكِ الشَّمْسِ إِلَىٰ غَسَقِ اللَّيْلِ وَقُرْآنَ الْفَجْرِ إِنَّ قُرْآنَ الْفَجْرِ كَانَ مَشْهُودًا﴾[7] در تمام موارد، در مقام استنباط احکام، هر حکمی که خطاب به پیامبر(صلی الله علیه و آله) شده، قانون این است که این دستور برای همه است چرا که ﴿لَقَدْ كَانَ لَكُمْ فِي رَسُولِ اللَّهِ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ﴾[8] لذا اگر در قرآن دستوری خطاب به پیامبر(صلی الله علیه و آله) آمد، دستوری است که همه مردم باید به آن عمل کنند ولی بعضی از کسانی که قلبشان مریض است گاهی اشکالاتی می‌کنند که خداوند متعال برای رفع آن اشکال توضیح می‌دهد و تأکید می‌کند.