درس تفسیر استاد محسن فقیهی

موضوع: تفسیر قرآن کریم /تفسیر سوره بقره /آیه 143

﴿وَ کَذلِکَ جَعَلْناکُمْ أُمَّةً وَسَطاً لِتَکُونُوا شُهَداءَ عَلَي النَّاسِ وَ يَکُونَ الرَّسُولُ عَلَيْکُمْ شَهيداً وَ ما جَعَلْنَا الْقِبْلَةَ الَّتي‌ کُنْتَ عَلَيْها إِلاَّ لِنَعْلَمَ مَنْ يَتَّبِعُ الرَّسُولَ مِمَّنْ يَنْقَلِبُ عَلي‌ عَقِبَيْهِ وَ إِنْ کانَتْ لَکَبيرَةً إِلاَّ عَلَي الَّذينَ هَدَي اللَّهُ وَ ما کانَ اللَّهُ لِيُضيعَ إيمانَکُمْ إِنَّ اللَّهَ بِالنَّاسِ لَرَؤُفٌ رَحيمٌ﴾[1]

صحبت در تفسیر آیه صد و چهل و سوم سوره بقره است. در آیات قبل در مورد قوم یهود و نصاری مطالبی بیان شد. در این آیه می‌فرماید امت پیامبر(صلی الله علیه و آله) یک امت وسط است.

معنای امت وسط:

در بعضی از روایات وارد شده که منظور از امت وسط، ائمه (علیهم السلام ) هستند، به هرحال امت پیامبر(صلی الله علیه و آله) یک امت وسط است؛ یعنی معتدل هستند نه اهل افراط هستند و نه اهل تفریط. قبله قوم یهود در بیت المقدس به یک طرف بود و قبله نصاری به طرف دیگر؛ یک گروه به سمت مشرق عبادت می‌کردند و گروه دیگر به سمت مغرب ولی کعبه میان مشرق و مغرب قرار داشت، خداوند متعال قبله مسلمانان را از بیت المقدس به سمت کعبه تغییر داد، قبله‌ای که پیامبر(صلی الله علیه و آله) تا سیزده سال به سمت آن نماز می‌خواند و بعد از سیزده سال این حکم آمد که قبله مسلمانان کعبه است و این کعبه میان مشرق و مغرب یهود و نصاری قرار داشت.

در آیات قبل داشتیم که یهود و نصاری همدیگر را تکذیب می‌کردند ﴿وَ قالَتِ الْیَهُودُ لَیْسَتِ النَّصارى عَلى شَیْء وَ قالَتِ النَّصارى لَیْسَتِ الْیَهُودُ عَلى شَیْء﴾[2] اما اسلام هم تورات را قبول دارد و هم انجیل را، قرآن هم تکامل یافته تورات و انجیل است. لذا افراط و تفریط در اسلام نیست؛ تورات و انجیل را قبول داریم هرچند مقداری تحریف شده ولی اصل تورات و انجیل مورد قبول ماست، حضرت موسی و عیسی(علیهما السلام) مورد احترام ما هستند.

ائمه معصومین(علیهم السلام) معصومین و اولیای خداوند در روز قیامت راجع به مردم شهادت می‌دهند؛ لذا همانطور که خداوند شاهد است و همانطور که اعضای بدن ما شهادت می‌دهند، امام زمان(علیه السلام) شاهد اعمال ماست و روز قیامت بر اعمال ما شهادت می‌دهد. در قرآن داریم که ﴿وَتُكَلِّمُنَا أَيْدِيهِمْ وَتَشْهَدُ أَرْجُلُهُمْ بِمَا كَانُوا يَكْسِبُونَ﴾[3] اعضای بدن در روز قیامت، نسبت به اعمال خوب و بد ما شهادت می‌دهند. اینکه گاهی گفته می‌شود سعی کنید اعمال و رفتار شما مورد رضایت آقا امام زمان(عجل الله تعالی فرجه الشریف) باشد، برای همین است که در قرآن این مسئله ذکر شده و در روایات متعدد وارد شده است که منظور از شهدایی که در اینجا ذکر شده و به معنای گواه و شاهد در روز قیامت است، ائمه (علیهم السلام) هستند. در زمان ما امام زمان(عجل الله تعالی فرجه الشریف) شاهد بر اعمال و رفتار و عقاید ماست؛ یعنی هم عقاید ما را می‌داند و هم اعمال ما را می‌بیند و شهادت می‌دهد.

واسطه فیض:

فیض خداوند به وسیله وسائطی به انسان می‌رسد؛ یعنی اگر شما الان دعا کنید که خدایا به من روزی برسان، این روزی به دست شما می‌رسد منتهی از طریق واسطه‌ها، اینطور نیست که مستقیم از آسمان برای ما روزی برسد. اینکه گفته می‌شود ائمه (علیهم السلام) واسطه فیض هستند، یک نکته این است که پیامبر(صلی الله علیه و آله) از طرف خدا واسطه فیض است و دیگر ائمه (علیهم السلام) هستند که واسطه فیض هستند. به وسیله معصومین است که فیض خداوند به ما می‌رسد. این مطلب برگرفته از روایاتی است که در تفسیر این آیه بیان شده و باید دید که سند این روایات قابل اعتماد است یا نه ولی در کل روایاتی داریم که مقصود از امتی که ﴿شُهَداءَ عَلَی النَّاسِ﴾ هستند، همه مردم نیستند، بلکه مقصود ائمه (علیهم السلام )هستند که در روز قیامت شهادت می‌دهند که البته در آنجا پیامبر(صلی الله علیه و آله) هم شاهد است. ﴿وَ يَکُونَ الرَّسُولُ عَلَيْکُمْ شَهيداً﴾ یعنی ائمه (علیهم السلام )شاهد هستند و علاوه بر آنها، پیامبر(صلی الله علیه و آله) نیز به صورت جداگانه شهادت می‌دهد، که تعبیر به «شهادت بر شهادت» می‌شود؛ یعنی ائمه (علیهم السلام )راجع به اعمال زمان خود شهادت می‌دهند و پیامبر(صلی الله علیه و آله) نیز شهادت می‌دهد که این شهادت‌ها همه درست است.

در این آیه شریفه چیزی که به صراحت بیان شده این است که امت پیامبر(صلی الله علیه و آله) امت وسط هستند و از اعتدال برخوردار هستند و قبله مسلمانان هم از نظر مشرق و مغرب، وسط است.

علت تغییر قبله:

﴿وَ ما جَعَلْنَا الْقِبْلَةَ الَّتي‌ کُنْتَ عَلَيْها﴾ تا سیزده سال قبله مسلمان‌ها بیت المقدس بود، بعد قبله به سمت کعبه تغییر کرد. علت تغییر قبله این بود که اولاً یهود و نصاری یک نوع فخرفروشی نسبت به مسلمانان داشتند و می‌گفتند بیت المقدس برای ماست، برای اینکه استقلال، حیثیت و شخصیت مسلمانان حفظ شود، قبله مسلمانان به سمت کعبه تغییر پیدا کرد. به این تغییر قبله «تغییر من الحق الی الحق» گفته می‌شود؛ یعنی هم بیت المقدس حق بود و هم کعبه حق است، اینطور نیست که یکی باطل باشد و دیگری حق. لذا نمازهایی که به سمت بیت المقدس خوانده شده بود، صحیح بود و قضا و اعاده نداشت، اما خداوند متعال قبله را به خاطر حفظ استقلال مسلمانان تغییر داد.

ثانیاً افرادی که تابع پیامبر(صلی الله علیه و آله) هستند مشخص می‌شوند. کسانی که تبعیت کامل از پیامبر(صلی الله علیه و آله) داشتند، قبول کردند و یک عده که تبعیت نکردند، مشخص شدند، اشخاصی بودند که اگر فرمایش پیامبر(صلی الله علیه و آله) به نفع آنان باشد، قبول می‌کنند و در صورتی که به نفع آنان نباشد قبول نمی‌کنند.

امتحان، سنت الهی:

تغییر قبله، امتحانی بود برای اینکه تابعین محض پیامبر(صلی الله علیه و آله) مشخص شوند؛ یعنی گاهی غربال‌ها و امتحاناتی در جامعه وجود دارد که واقعیت افراد مشخص می‌شود. می‌گویند با افراد به مسافرت بروید تا معلوم شود چطور آدمی هستند.

اصولاً امتحان برای این است که انسان خودش را بشناسد، ممکن است کسی ادعا داشته باشد ولی وقتی امتحان شود مشخص می‌شود که چگونه است. لذا می‌فرماید: ﴿وَ ما جَعَلْنَا الْقِبْلَةَ الَّتي‌ کُنْتَ عَلَيْها﴾ قبله را تغییر دادیم ﴿إِلاَّ لِنَعْلَمَ مَنْ يَتَّبِعُ الرَّسُولَ﴾ تا مشخص شود چه کسانی تابع محض پیامبر(صلی الله علیه و آله) هستند. منافقین مشخص شدند، کسانی که اعتراض می‌کردند که چرا قبله را تغییر دادید.

در حقیقت تغییر قبله برای اشخاصی که مسلمانان را مسخره کرده و به آنان فخرفروشی می‌کردند، تنبیه بود؛ لذا همان افراد هم اعتراض می‌کردند که چرا قبله تغییر کرد. ﴿مِمَّنْ يَنْقَلِبُ عَلی‌ عَقِبَيْهِ﴾ پاشنه پای انسان را عَقِب می‌گویند، ﴿عَقِبَيْهِ﴾ تثنیه است؛ یعنی دو پاشنه پا، در جامعه کسانی هستند که با پاشنه پا عقب عقب راه می‌روند؛ به قهقرا بر می‌گردند، گاهی تعبیر به مرتجع می‌شود، به جای اینکه تکامل پیدا کنند، تنزل پیدا می‌کنند. پس با تغییر قبله کسانی که اطاعت می‌کنند از کسانی که اطاعت نمی‌کنند، جدا و مشخص می‌شوند.

﴿وَ إِنْ کانَتْ لَکَبيرَةً إِلاَّ عَلَی الَّذينَ هَدَي اللَّهُ﴾ این کار آسان نیست، یک عمر به سمت بیت المقدس نماز خوانده‌اند و حالا پیامبر(صلی الله علیه و آله) می‌فرماید: نماز خواندن به سمت بیت المقدس درست نیست و باید به سمت کعبه نماز بخوانید. این برای یک عده مشکل بود مگر برای کسانی که خداوند آنها را هدایت کرده است.

در آیه قبل بحث کردیم ﴿يَهْدي مَنْ يَشاءُ إِلي‌ صِراطٍ مُسْتَقيمٍ﴾[4] یک عده از کسانی که به صراط مستقیم هدایت شدند، همین افراد هستند که در مورد تغییر قبله اعتراض و چون و چرا نکردند و همین که پیامبر(صلی الله علیه و آله) فرمود این افراد هم قبول کردند؛ آیه قرآن نازل شد و یکی از موارد نسخ، همین مسئله تغییر قبله از بیت المقدس به کعبه است که حکم قبلی نسخ شده و حکم جدید آمده است. اگر هدایت خداوند شامل انسان شود، تابع محض پیامبر(صلی الله علیه و آله) می‌شود، رسول خدا (صلی الله علیه و آله) طبق آیه قرآن قبله را تغییر داد و دیگر جای اشکال و ایراد نیست.

فرق رئوف و رحیم:

﴿وَ ما کانَ اللَّهُ لِيُضيعَ إيمانَکُمْ﴾ نمازهایی که تاکنون خوانده شده، چه می‌شود؟ آن نمازها صحیح است و قضا و اعاده ندارد ﴿إِنَّ اللَّهَ بِالنَّاسِ لَرَؤُفٌ رَحيمٌ﴾ خداوند نسبت به مردم هم رئوف است و هم رحیم. در فرق بین رئوف و رحیم گفته‌اند که کسانی که در بیچارگی و سختی زندگی می‌کنند، اگر از ناحیه خداوند به آنها محبتی شود، از رأفت است و در این صورت رئوف گفته می‌شود. رحیم اعم از رئوف است؛ یعنی چه در حالت سختی باشد و چه در فراوانی و نعمت، اگر محبت و رحمتی از ناحیه خدا شامل آنها شود، رحمت گفته می‌شود که عام است و شامل همه می‌شود.

اجابت دعای حضرت ابراهیم(ع):

در آیات قبل داشتیم که حضرت ابراهیم و اسماعیل دعا می‌کردند: ﴿رَبَّنَا وَاجْعَلْنَا مُسْلِمَيْنِ لَكَ وَمِنْ ذُرِّيَّتِنَا أُمَّةً مُسْلِمَةً لَكَ﴾[5] ما را مسلمان قرار ده و ذریه ما هم که فرزندان حضرت ابراهیم باشد، امت مسلمان باشند. این آیه شریفه ﴿وَ کَذلِکَ جَعَلْناکُمْ أُمَّةً وَسَطاً﴾ اجابت همان دعای حضرت ابراهیم و اسماعیل است؛ یعنی در حقیقت دعای آنها مستجاب شد. صراط مستقیم که در آیه قبل آمده، همان امت وسط است. أُمَّةً وَسَطاً بیان صراط مستقیم است که در آیه قبل ذکر شده است.

این مطلب را به این دلیل بیان کردیم که بعضی از مفسرین ارتباط این آیه با آیات قبل را منکر شده‌اند و گفته‌اند که واو استینافیه است و ارتباط با آیات قبل ندارد ولی به نظر ما این آیه با آیات قبل ارتباط زیادی دارد، یکی دعای حضرت ابراهیم و اسماعیل بود و دیگری ﴿يَهْدي مَنْ يَشاءُ إِلي‌ صِراطٍ مُسْتَقيمٍ﴾[6] صراط مستقیم را در این آیه توضیح داده که صراط مستقیم همین امت وسط است که دین خدا را حفظ می‌کند.

پس طبق این آیه شریفه باید در مسائل، امت وسط باشیم و از افراط و تفریط دوری کنیم و سعی کنیم از آزمایشات که سنت الهی است سربلند بیرون آییم، این سنت خداوند است که انسان‌ها آزمایش شوند.