درس خارج اصول استاد محسن فقیهی
97/10/03
بسم الله الرحمن الرحیم
موضوع: تفاوت انشاء و اخبار/اقسام وضع/ وضع
تذنیبیکی از مباحثی که در علم اصول مطرح‌شده، تفاوت بین اخبار و انشاء است.تقسیم جمله: جمله دو گونه است: 1ـ خبری 2ـ انشائی؛ گاهی گفته می‌شود «بعت داری» یعنی خانه‌ام را فروختم. این «بعت» اخباری است و گاه در مقام خریدوفروش گفته می‌شود «بعت داری» یا در مقام انشاء ازدواج گفته می‌شود «انکحت موکلتی». این بعت و انکحت، انشائی هستند. «زید قائم» جمله خبری است اما «إضرب» که امر به زدن است جمله‌ای انشائی است. آیا بین این دو جمله تفاوتی هست؟
اقوالقول اول: مرحوم صاحب کفایه می‌فرماید: بین خبر و انشاء هیچ فرقی نیست؛ هر دو در مقام حکایت هستند؛ به‌عبارت‌دیگر جمله خبری حکایت از امر خارجی دارد و جمله انشائی، حکایت از امر نفسانی.[1]
معنای جمله «زید قائم» آن است که زید خارجی در خارج قائم است (زید الموجود فی الخارج، قائم فی الخارج)؛ هر دو مقید به وجود خارجی هستند. در مقابل، «اضرب» یا «اقم الصلاة» حکایت از خارج نیست بلکه حکایت از امر نفسانی است؛ یعنی من از شما می‌خواهم که ضرب را در خارج محقق کنید. «اُقعد» یعنی من قلباً از شما می‌خواهم که بنشینید (امر نفسانی)؛ بنابراین جمله خبری، حکایت از امر خارجی می‌کند و جمله انشائی، حکایت از امر نفسانی است.مرحوم آخوند می‌فرماید: هر دو حکایت است چه حکایت از امر خارجی باشد و چه حکایت از امر نفسانی باشد؛ بلکه فرق فقط در کیفیت استعمال است. گاه «بعت» گفته و از آن اراده می‌شود که خبر دهید خانه را فروخته‌اید و گاه «بعت» می‌گویید و می‌خواهید بگویید که خانه را دارم می‌فروشم؛ بنابراین تفاوت در کیفیت استعمال است درحالی‌که وضع و موضوع‌له هر دو یکی است.اشکالاتاشکال اول: محقق داماد می‌فرماید: اگر جمله اخباری و انشائی یکی باشند نباید بتوانیم «وجوب» و «تحریم» را از امر استفاده کنیم. از جمله «اقم الصلاة» استفاده وجوب می‌شود چون جمله انشائی است وگرنه اگر جمله اخباری بود، دلالت بر وجوب نمی‌کرد.[2]
امر اگر برای «تعجیز» باشد مثل اینکه می‌گویند: اگر مرد هستی این کار را انجام بده، در اینجا قصد متکلم آن است که بگوید انجام نده. همچنین اگر امر برای امتحان یا تهدید باشد، دلالت بر وجوب نمی‌کند.آیا این اوامر انشاء هستند یا اخبار؟ آیا انشاء، اخبار از اراده جدی است؟ به‌عبارت‌دیگر انشاء اراده جدی نفسانی را اظهار می‌کند، زمانی که گفته می‌شود «اضرب» یعنی اراده نفسانی بر تحقق خارجی ضرب تعلق‌گرفته است. اخبار کاشف از اراده جدی نیست اما انشاء کاشف است؛ بنابراین بین اخبار و انشاء تفاوت است.اشکال دوم: ظهور معنای «بعت» در اخبار است و انشاء نیازمند قرینه است؛ به‌عبارت‌دیگر، جملات فعلیه، ظهور در اخبار دارند. «بعت» انشائی، حقیقت ادعایی است. مثلاً وقتی گفته می‌شود «زید اسد»، به معنای زید شجاع نیست بلکه ادعا می‌شود که زید حقیقتاً شیر است.
زمانی هم که بعت در مقام فروش، استعمال می‌شود با اینکه بعت یعنی در زمان گذشته فروختم زیرا فعل ماضی است اما من اکنون می‌خواهم خانه را بفروشم و در مقام انشاء است؛ معنای کلام این است که آن‌قدر بیع محقق‌الوقوع است که من فرض می‌کنم آن را فروخته‌ام.نظر محقق داماد آن است که بعت فقط برای مقام اخبار است مگر آنکه به‌عنوان حقیقت ادعایی و همراه قرینه در مقام انشاء واقع شود.[3]
اشکال سوم: محقق خویی می‌فرماید: یک بحث آن است که معنای انشاء چیست؟ این را قبول داریم که در جمله خبری، حکایت از خارج است و جمله انشائی، حکایت از امر نفسانی است. هر دو حکایت است اما اینکه گفته می‌شود حکایت از امر خارجی یا نفسانی است فرق بین اخبار و انشاء است و بر همین تفاوت آثاری مترتب است مانند اینکه وجوب یا حرمت از جمله انشائی دانسته می‌شود اما در جملات خبری، وجوب، حرمت و احکام شرعی نیست.[4]
