درس خارج اصول استاد محسن فقیهی

موضوع: موضوع علم اصول

یکی از مباحث مهم اصول، حجیت خبر واحد است؛ آیا در اینجا بحث از ثبوت سنت است یا بحث از عوارض آن؟ خبر واحد اگر حجت باشد گفته می‌شود که سنت است؛ پس بحث از ثبوت سنت و مفاد کان تامه است.

مرحوم آخوند، راه‌کاری را یافته‌اند: دو نوع ثبوت داریم:

1- ثبوت واقعی

2- ثبوت تعبدی.

ثبوت واقعی یعنی واقعاً وجود دارد مثل این‌که زید وجود دارد و در اینجا حاضر است. اگر گفته شود این روایت از امام صادق به نقل از زراره که نمی‌دانیم وجود دارد یا خیر و چون راوی ثقه است پس تعبداّ وجود دارد و می‌پذیریم، این ثبوت تعبدی است. اگر بحث از ثبوت واقعی باشد مفاد کان تامه و از اصول فقه خارج است اما اگر بحث از ثبوت تعبدی باشد مفاد کانه ناقصه بوده و داخل در بحث اصول است زیرا در اصول فقه بحث از ثبوت تعبدی می‌شود. بحث از خبر واحد بحث ثبوت تعبدی است یعنی می‌گوییم به حسب ظاهر قول زراره از امام صادق (ع)، حجت است.[1]

خود مرحوم آخوند[2] و محقق خویی[3] می‌پرسند: آیا این ثبوت تعبدی برای سنت است یا برای خبر حاکی از سنّت؟ سنّت نمی‌تواند ثبوت تعبدی داشته باشد زیرا مسلّماً پیامبری بوده و سنتی داشته است اما در راه رسیدن به سنت مشکل وجود دارد بنابراین می‌خواهیم خبر حاکی از سنت را حجت کنیم وگرنه خود سنت، قطعاً حجت است. بنابراین اگر بحث از حجیت خبر حاکی از سنت باشد دیگر بحث از عوارض سنت نیست.

محقق اصفهانی در جواب مرحوم آخوند و برای رفع مخاصمه می‌فرماید: «يمكن أن يقال إنّ حجيّة الخبر على المشهور و ان كان مرجعها إلى إنشاء الحكم على طبق الخبر و هو من عوارضه إلاّ أنّه بعناية أنّه وجود تنزيلي للسنّة و هذا المعنى كما أنّ له مَساساً بالخبر كذلك بالسّنّة».[4]

محقق عراقی پپیرامون اشکال به قول اول می‌فرماید: «ان مسائل علم الاصول تنقسم الى اربعة أقسام قسم يبحث فيه عن كون الامر الفلاني حجة أو ليس بحجة أو عن تشخيص الحجة عن غيرها مثل مباحث الامارات و مبحث التعادل و الترجيح و قسم يبحث فيه عما ينتهي اليه أمر الفقيه بعد الفحص و اليأس عن الدليل على الحكم الشرعي كمباحث الاصول العملية (و قسم) يبحث فيه عن احوال الأحكام الخمسة كاستلزام وجوب الشي‌ء لوجوب مقدمته (و قسم) يبحث فيه عن احوال الالفاظ من حيث ظهورها فيما يذكر لها من المعاني كمباحث الالفاظ و لا شي‌ء من هذه الاقسام الاربعة يبحث فيه عن أحوال واحد من الأدلة الاربعة».[5]

با این اشکالات، فرمایش مرحوم امام مورد توجه قرار می‌گیرد که در علم، نیاز به تعیین موضوع نیست تا بخواهیم از عوارض آن صحبت کنیم. [6]

محقق خراسانی می‌فرماید: «أن موضوع علم الأصول ، هو الكلّي المنطبق على موضوعاًت مسائله المتشتتة».[7] علم اصول مسائلی دارد و آن کلی منطبق بر تمامی موضوعات مسائل، موضوع علم اصول است.

اولاً علم اصول به مرور زمان تکامل و مسائل آن گسترش یافته است بنابراین کلی منطبق بر تمامی موضوعات مسائل نیز در زمان‌های مختلف تغییر کرده است. ثانیاً نام آن کلی چیست؟ این دیدگاه، مبهم و نامی را مشخص نکرده است.