درس خارج اصول استاد محسن فقیهی

موضوع: مباحث الفاظ/اوامر/إجزای أمر اضطراری یا ظاهری از أمر واقعی

خلاصه جلسه گذشته: بحث در رابطه با اجزای أمر اضطراری در « المبحث الاوّل: في ما إذا ارتفع الاضطرار في داخل الوقت» بود. مثلاً در نبود آب، بعد از بجا آوردن نماز با تیمّم، در داخل وقت آب پیدا بشود، آیا در داخل وقت باید نماز دوباره با وضو بجا آورده (اعاده) شود یا خیر؟

از استدلال‌هایی که گذشت استفاده می‌شود که عدم إجزاء محال است. استدلال کردند که یک أمر برای نماز وجود دارد که آن هم بجا آورده شده و ساقط شده است پس معنا ندارد که دوباره نماز اعاده بشود. طبیعت صلاة ترابیه در زمان اضطرار و طبیعت صلاة مائیه در زمان اختیار بر مکلّف واجب است. الان که مکلّف مضطر است، نماز با تیمّم بر وی واجب است، لذا وقتی نماز را بجا آورد أمر ساقط می‌شود.

القول الثاني: الإجزاء مع إمكان عدم الإجزاء و جواز طلب المأمور به ثانیاً في حال الاختیار بعد ما زالت الضرورة[1]

مرحوم شیخ انصاری (اعلی الله مقامه الشریف) می‌فرماید: این قدر هم قاطعانه نگویید که عدم إجزاء امکان ندارد به اینکه ما یک أمر داریم و آن هم با بجا آوردن نماز با تیمّم تمام شد و امتثال بعد الامتثال درست نیست، نه اینچنین نیست. حداقل این است که إعاده یا واجب است و یا مستحب و مطابق با احتیاط است. لذا امکان دارد که خداوند متعال یا ائمه (علیهم السلام) دستور بدهند که ایها الناس اگر آب پیدا شد نماز خود را دوباره بخوانید. پس نگویید أمری وجود ندارد و عدم إجزاء امکان ندارد بلکه امکان دارد. شما می‌گویید که برداشت ما از ادلّه إجزاء است، من (شیخ انصاری) هم با إجزاء موافق هستم امّا نه به آن سفتی و محکمی شما، چرا که فقط أمر اضطراری ساقط شده است و أمر اختیاری هنوز ساقط نشده است. وقتی نماز با تیمّم بجا آورده شد أمر اضطراری ساقط شد امّا أمر اختیاری هنوز ساقط نشده است. چه اشکالی دارد که شارع مقدس بفرماید که أمر اختیاری هنوز هست و بعداً اگر آب پیدا شد نماز خود را دوباره با وضو بجا بیاورید؟ نماز مضطر نماز ناقص است و نماز با وضو در حال اختیار، نماز کامل است لذا اشکال ندارد که مکلّف نماز ناقص را بخواند و بعد از پیدا شدن آب، شارع مقدس بفرماید که دوباره با وضو، نماز کامل را بجا بیاور.[2]

به نظر ما، ما یک مقام ثبوت داریم و یک مقام اثبات. در مقام ثبوت فرمایش مرحوم شیخ انصاری حرف خوبی است و امکان دارد ولی در مقام اثبات آنچه از ادلّه - روایتی که می‌فرماید: قَالَ فَلْيَنْصَرِفْ وَ لْيَتَوَضَّأْ مَالَمْ يَرْكَعْ فَإِنْ كَانَ قَدْ رَكَعَ فَلْيَمْضِ فِي صَلاَتِهِ فَإِنَّ اَلتَّيَمُّمَ أَحَدُ اَلطَّهُورَيْنِ[3] - فهمیده می‌شود، إجزاء است.

مثلاً در مورد کسی که کمردرد دارد و نمی‌تواند ایستاده نماز بخواند، اگر می‌تواند نماز را نشسته بجا بیاورد نشسته بخواند و اگر نمی‌تواند خوابیده بجا بیاورد. اگر این شخص بعد از اینکه نماز خود را نشسته یا خوابیده بجا آورد و حالش بهبود یافت و اضطرار از این شخص رفع شد و توانست ایستاده نماز را بجا بیاورد، چه می‌فرمایید؟ یا در مورد شخصی که به دریا رفته و در حال غرق شدن است و همانجا نماز خود را در حال اضطرار (صلاة الغریق) بجا آورد، امّا بعد از نماز، نجات پیدا کرد و حالا می‌تواند نماز خود را به صورت عادی بجا بیاورد، چه می‌فرمایید؟ پس فقط قضیه تیمّم نیست و اضطرار انواع مختلفی دارد. در تمامی موارد اضطرار، اگر اضطرار رفع شد چه باید کرد؟ آیا مکلّف می‌تواند نماز خود را اعاده بکند یا خیر؟

القول الثالث: عدم الإجزاء مع ارتفاع الاضطرار في الوقت ( و وجوب الإعادة)[4]

محقق خویی (رحمة الله علیه) می‌فرماید: «إنّ المكلف إذا كان قادراً علی الإتیان بالصلاة مع الطهارة المائیة_ مثلاً_ في الوقت، لم تصل النوبة إلی الصلاة مع الطهارة الترابیة.» [5] مادامی که در داخل وقت، طهارت مائیه ممکن است نوبت به طهارت ترابیه نمی‌رسد.