درس خارج اصول استاد محسن فقیهی

موضوع: مباحث الفاظ/اوامر/إجزای أمر اضطراری یا ظاهری از أمر واقعی

خلاصه جلسه گذشته: بحث در رابطه با اجزای أمر اضطراری در « المبحث الاوّل: في ما إذا ارتفع الاضطرار في داخل الوقت» بود. مثلاً در نبود آب، بعد از بجا آوردن نماز با تیمّم، در داخل وقت آب پیدا بشود، آیا در وقت نماز باید دوباره با وضو بجا آورده (اعاده) شود یا خیر؟

برخی بر این قائل هستند که اعاده لازم نیست و دلائلی آورده‌اند:

الدلیل السابع

أوامر خداوند (اختیاری و اضطراری) چگونه هستند؟ آیا نماز با تیمّم مأمورٌبه است یا بدل از مأمورٌبه است؟ مثلاً گفته می‌شود: أیها الناس وقت نماز که شد اگر آب بود وضو بگیرید و نماز بخوانید و اگر آب نبود تیمّم بکنید و نماز بخوانید. یا اینکه مثلاً گفته می‌شود اگر حاضر بودید چهار رکعت بخوانید و اگر مسافر بودید دو رکعت بخوانید. أوامر اضطراری، أمر واقعی هستند و بدل نیستند. وقتی آب نیست باید تیمّم کرد و نماز خواند. مرحوم آیت الله بروجردی و دسته‌ای از علما فرموده‌اند: یک أمر واقعی داریم که نماز را با وضو بخوانید و یک أمر واقعی دیگر داریم که وقتی آب نیست با تیمّم نماز بخوانید مانند کسی که مسافر است دو رکعت نماز بخواند و کسی که حاضر است چهار رکعت کامل بخواند. و از ظهر تا مغرب هم برای مکلّف فقط یک نماز ظهر واجب است و دو نماز ظهر بر او واجب نیست و اگر نماز را یک بار (با تیمّم) خوانده است به چه دلیل دوباره نماز را (با وضو) بخواند؟ و زمانی که یک بار خواند، أمر ساقط شده است و أمر دیگری برای نماز وجود ندارد. بنابراین قائل به إجزاء هستند و می‌فرمایند وقتی مأمورٌبه اتیان شد، إجزاء هم محقّق شده است بنابراین اعاده هم لازم نیست.[1]

إشكال

وظیفه مسافر، نماز دو رکعتی است و اگر نماز ظهر را نخواند بعداً باید قضای آن را دو رکعت بجا بیاورد، چون حکم واقعی او در مسافرت نماز دو رکعتی بود و حالا که نخوانده است و با اینکه در وطن خود است طبق «اقض ما فات کما فات» باید قضای همان دو رکعت را بجا بیاورد. امّا اگر نماز با تیمّم، برای شخصی واجب بشود و همین نماز با تیمّم را بجا نیاورد و قضا بشود، حالا که می‌خواهد قضای آن را بجا بیاورد و آب هم موجود است، آيا طبق «اقض ما فات کما فات» باید نماز را با تیمّم بجا بیاورد یا با وضو؟ یا اینکه مکلّف اول وقت آب نبود نماز را بجا نیاورد و حالا که بعد از ساعتی در داخل وقت، آب موجود هست، آيا باید وضو بگیرد و نماز را بجا بیاورد یا با تیمّم بخواند؟ باید وضو بگیرد و نماز را بخواند، پس تشبیه و قیاس شما به نماز مسافر درست نیست.[2]

جواب:

این أمر اضطراری، مادام الاضطرار است امّا وقتی اختیار آمد أمر اضطراری به أمر اختیاری تبدیل می‌شود. اگر اضطرار (نبود آب) باقی باشد، همان نماز با تیمّم را باید قضا کرد اما وقتی اضطرار از بین رفت، أمر اختیاری لازم می‌شود پس وقتی آب پیدا شد باید وضو گرفت و نماز خواند.[3]

الدلیل الثامن

مرحوم بجنوردی می‌فرماید: اگر بدل باشد، بدل جای مُبدَل است یعنی نماز با تیمّم بدل از نماز با وضو است پس در این صورت اعاده لازم نیست و بدل آن مصلحت مبدل را ایفا می‌کند. و در امثال این‌ها حکم بدل دارد ولی در جوازالبدار فرموده‌اند: اگر این بدل کاملاً جای مبدل را می‌گیرد، بدار هم جایز است و اول وقت می‌توان نماز را با تیمّم بجا آورد و بعداً هم اعاده و قضا ندارد. اما اگر گفتیم بدل است ولی در صورتیکه اضطرار مستوعب باشد در آن صورت اشکال به وجود می‌آید.[4]

الدلیل التاسع

مرحوم امام می‌فرماید: «أنّ المفروض أنّ المطلوب و المأمور به هو طبیعة الصلاة، لكن لها فردان: أحدهما هي مع الطهارة الترابیة مع فقد الماء و ثانیهما الصلاة مع الطهارة المائیة مع وجدان الماء و المكلف مخیّر عقلا بینهما؛ أي بین الصلاة مع الطهارة الترابیة أول الوقت أو الانتظار لآخر الوقت الواجد فیه الماء و فعل الصلاة مع الطهارة المائیة و الإتیان بكل واحد من المصداقین كاف في الامتثال و سقوط التكلیف، كما هو واضح و لا وجه لوجوب الإعادة حینئذ.»[5] طبیعت صلاة‌ دو فرد دارد: ۱) طهارت مائیه ۲) طهارت ترابیّه، که مکلّف مخیّر بین این‌ها است. هر دو فرد صلاة هستند، چه با تیمّم باشد و چه با وضو، حتی برای کسی که می‌داند آب ساعتی بعد در داخل وقت پیدا خواهد کرد. مثلاً مکلّف می‌داند که بعد از ساعتی در داخل وقت آب پیدا خواهد کرد و الان که اول وقت است و آب نیست، مکلّف مخیّر است که نماز را با تیمّم بخواند یا اینکه صبر بکند و بعد از ساعتی با وضو بخواند.