درس خارج اصول استاد محسن فقیهی

موضوع: مباحث الفاظ/اوامر/إجزای أمر اضطراری یا ظاهری از أمر واقعی

خلاصه جلسه گذشته: بحث در رابطه با اجزای أمر اضطراری در « المبحث الاوّل: في ما إذا ارتفع الاضطرار في داخل الوقت» بود. مثلاً در نبود آب، بعد از بجا آوردن نماز با تیمّم، در داخل وقت آب پیدا بشود، آیا در وقت نماز باید دوباره با وضو بجا آورده (اعاده) شود یا خیر؟

برخی بر این قائل هستند که اعاده لازم نیست و دلائلی آورده‌اند:

دلیل روایی دیگر:

حَدَّثَنَا أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ يَحْيَى الْعَطَّارُ رَحِمَهُ اللَّهُ قَالَ حَدَّثَنَا سَعْدُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ يَعْقُوبَ بْنِ يَزِيدَ عَنْ حَمَّادِ بْنِ عِيسَى عَنْ حَرِيزِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله «رُفِعَ عَنْ أُمَّتِي تِسْعَةٌ الْخَطَأُ وَ النِّسْيَانُ وَ مَا أُكْرِهُوا عَلَيْهِ وَ مَا لَا يُطِيقُونَ وَ مَا لَا يَعْلَمُونَ وَ مَا اضْطُرُّوا إِلَيْهِ وَ الْحَسَدُ وَ الطِّيَرَةُ وَ التَّفَكُّرُ فِي الْوَسْوَسَةِ فِي الْخَلْقِ مَا لَمْ يَنْطِقْ بِشَفَةٍ.»[1]

امام صادق (علیه السلام) فرمود رسول خدا (صلی الله علیه و آله) فرمود كه از امّت من نه چيز برداشته شده است: خطاء و فراموشى و چيزى كه بر آن اكراه و جبر شده باشند و آنچه بر آن طاقت و توانائى ندارند و آنچه نميدانند و آنچه بسوى آن مضطر و ناچار شده باشند و حسد و طيره يعنى تأثر نفس بفال بد و تفكّر در وسوسه در خلق مادامی كه به لب نطق نشده باشد.

برخی به این روایت استدلال کرده‌اند که یکی از موارد رفع، مَا اضْطُرُّوا إِلَيْهِ است. بنابراین الان که آب نیست مکلّف مضطر شده است پس تیمّم می‌کند و نماز می‌خواند و با اینکه بعداً در وقت آب پیدا بشود، نماز اعاده ندارد چرا که تکلیف برداشته شده است.

توضیح: به روایت فوق چنین استدلال کرده‌اند که وقتی آب نیست مکلّف مضطر می‌شود و وقتی مضطر شد این روایت شامل او می‌شود که یکی از موارد آن روایت مَا اضْطُرُّوا إِلَيْهِ است. لذا این حدیث می‌گوید مکلّف در این صورت تکلیف ندارد و خداوند نماز با تیمّم را از وی قبول می‌کند و اگر روایتی مبنی بر اعاده نماز داشته باشیم می‌گوییم بله چون روایت داریم پس اگر آب پیدا شد، نماز را اعاده می‌کنیم. امّا اگر روایت نداشته باشیم به چه دلیل باید نماز را اعاده کرد؟ از آنجایی که روایات در اینجا ساکت هستند لذا از اطلاق مقامی و سکوتی که بیان نشده است که نماز را اعاده بکنید، استفاده می‌کنیم که نماز ما صحیح است و نیاز به اعاده ندارد.

اشکال اوّل:

مرحوم محقق خویی می‌فرماید: دلیل ما بر اعاده آیه ﴿فَلَمْ تَجِدُوا مَاءً فَتَيَمَّمُوا صَعِيدًا طَيِّبًا﴾[2] است. مکلّف اگر بعد از ساعتی در داخل وقت آب پیدا می‌کند واجد الماء است نه فاقد الماء. حالا که اوّل وقت است و آب نیست به این شخص فاقد الماء اطلاق نمی‌شود و این شخص واجد الماء است و در اوّل وقت اصلاً أمر به نماز ندارد و نمی‌تواند همان اوّل وقت با تیمّم نماز بخواند بلکه باید صبر بکند و بعد از دسترسی به آب، با وضو نماز را بجا بیاورد. مثلاً شخصی که جنب است چطور قبول می‌کنید که اوّل وقت تیمّم بکند و نماز را با تیمّم بخواند با اینکه ساعتی دیگر (شکّ دارد یا ظنّ یا یقین دارد) در داخل وقت آب پیدا خواهد کرد. بر این شخص فاقد الماء صدق نمی‌کند بلکه واجد الماء ‌است.[3]

اشکال دوّم:

آیا اضطرار در اینجا صدق می‌کند یا خیر؟ فرض کنید موقع نهار است ولی نهار آماده نیست به شخص گفته می‌شود الان غذا آماده نیست و ساعتی بعد آماده می‌شود ولی الان میته هست آیا می‌خوری؟ آیا می‌توانیم بگوییم این شخص مضطر است؟ خیر؛ مضطر کسی است که در تمام وقت آب پیدا نکند و شخص چاره‌ای نداشته باشد. ولی وقتی کسی ساعتی بعد آب پیدا می‌کند اضطرار در اینجا صدق نمی‌کند و به این شخص مضطر گفته نمی‌شود. [4]

اشکال سوم:

حدیث رفع، اضطرار را برمی‌دارد و این یعنی شخص تکلیف ندارد و اگر تکلیف نداشته باشد به معنای این است که تکلیف به نماز ندارد و نباید نماز بخواند نه اینکه با تیمّم نماز بخواند. پس وقتی آب نیست تکلیف به نماز ندارد و باید صبر بکند و وقتی آب پیدا شد نماز بخواند. بله اگر آخر وقت باشد و آب پیدا نشود، نماز را باید با تیمّم بخواند. امّا اوّل وقت، حدیث رفع مَا اضْطُرُّوا إِلَيْهِ می‌گوید الان تکلیف به نماز نداری نه اینکه تکلیف نماز با تیمّم داری.

الدلیل الثالث: الأصل[5]

در موردی که در نبود آب، نماز را با تیمّم بجا آورده‌ایم و بعد از ساعتی در داخل وقت آب پیدا می‌شود، شکّ می‌کنیم که آیا اعاده لازم است یا خیر؟ اصل برائت می‌گوید اعاده لازم نیست.

الدلیل الرابع: بناء العقلاء[6]

در جواب این دلیل می‌گوییم که عقلاء ‌می‌گویند اگر اضطرار مستوعب (ادامه‌دار) باشد، بله نماز را با تیمّم بخوان و اعاده هم ندارد ولی اگر بعد از ساعتی در داخل وقت آب پیدا می‌شود در اینجا اضطرار وجود ندارد و وظیفه این است که صبر بکنیم و با وضو نماز را بجا بیاوریم.

الدلیل الخامس: فهم العرف[7]

به نظر ما جواب از این دلیل این است که این إجزاء در اضطرار مستوعب صحیح است نه در غیر آن.

الدلیل السادس

در اینجا که اول وقت و داخل در وقت نماز هستیم، آیا أمر به صلاة داریم یا خیر؟ مسلماً وقتی داخل وقت نماز هستیم أمر به صلاة هم هست پس وقتی أمر به صلاة آمد، بیشتر از یک نماز برای مکلّف واجب نیست و او می‌خواهد نماز بخواند حالا با تیمّم یا با وضو. بنابراین وقتی مکلّف أمر به صلاة دارد و یک نماز بر او واجب است و او نیز نماز را با تیمّم بجا آورده است، پس چرا باید نماز را اعاده بکند؟ بنابراین باید قائل به إجزاء بشویم.

الدلیل السابع

آیا نماز با تیمّم مأمورٌبه است یا بدل از مأمورٌبه است؟

فرموده‌اند: نماز با تیمّم خود مأمورٌبه است و بدل از مأمورٌبه نیست. وقتی آب نیست و أمر به صلاة هم ‌داریم، این أمر به صلاة با تیمّم، خود مأمورٌبه است پس باید در آن إجزاء هم باشد.

مرحوم آیت الله بروجردی و دسته‌ای از علما قائل به إجزاء هستند و دلیل آن‌ها هم همین است که بیان شد که نماز با تیمّم خود مأمورٌبه است نه بدل از مأمورٌبه. پس وقتی مأمورٌبه اتیان شد، إجزاء هم محقّق شده است بنابراین اعاده هم لازم نیست.[8]