درس خارج اصول استاد محسن فقیهی

موضوع: مباحث الفاظ/اوامر/إجزای أمر اضطراری یا ظاهری از أمر واقعی

خلاصه جلسه گذشته: بحث در رابطه با اجزای أمر اضطراری در « المبحث الاوّل: في ما إذا ارتفع الاضطرار في داخل الوقت» بود. مثلاً در نبود آب، بعد از بجا آوردن نماز با تیمّم، در داخل وقت آب پیدا بشود، آیا نماز دوباره باید با وضو بجا آورده شود یا خیر؟

در روایتی که در جلسه قبل بیان شد آمده بود که اگر در نبود آب، تیمّم بکند و نمازش را بخواند و در حین نماز آب پیدا شد، اگر قبل از رکوع است باید نماز خود را بشکند و وضو بگیرد و نماز را بخواند. امّا اگر بعد از رکوع است باید نماز خود را ادامه بدهد و تمام بکند.

آیا آمده است که باید نمازش را اعاده بکند؟ خیر. ظاهر روایت این است که اگر بعد از رکوع، آب پیدا بشود نماز خود را ادامه می‌دهد و تمام می کند و حضرت در ادامه نفرموده است که اعاده بکن، در حالی که در مقام بیان بود (اطلاق مقامی)، پس معلوم می‌شود اعاده هم لازم نیست.

اگر نماز خوانده بشود و تمام شود و بعداً در داخل وقت آب پیدا بشود چطور؟ این نماز هم به طریق اولی صحیح است و اعاده نیاز ندارد. چون اگر بعد از رکوع آب پیدا بشود نماز را باید تمام بکند و اعاده ندارد حالا اگر بعد از نماز آب پیدا بشود به طریق اولی باید نماز شخص صحیح باشد و اعاده نداشته باشد.

بنابراین از این روایت استفاده می‌شود که در نبود آب اگر نماز با تیمّم بجا آورده شود، نماز صحیح است و لو اینکه در اول وقت باشد بعداً هم اگر آب پیدا بشود لازم نیست نماز اعاده بشود. سند و دلالت روایت هر دو صحیح است. آیت الله مکارم می‌فرماید: از این روایت جوازالبدار فهمیده می‌شود[1] یعنی در نبود آب حتی اوّل وقت هم می‌شود با تیمّم نماز خواند و اگر بعداً آب هم پیدا شد نماز صحیح است و اعاده هم لازم نیست.

نکته‌ای که در این روایت وجود دارد این جمله «فَإِنَّ اَلتَّيَمُّمَ أَحَدُ اَلطَّهُورَيْنِ» است که تیمّم هم مانند وضو یکی از مطهّرات است. از همین روایت محقّق ایروانی، آیت الله مکارم و ... استفاده کرده‌اند که در نبود آب، بجا آوردن نماز با تیمّم گرچه بعداً در داخل وقت، آب هم پیدا بشود صحیح است و اعاده ندارد.

إشكال في الاستدلال بالرواية

آیت الله خویی (رحمةالله علیه) اشکال کرده است که «لا إطلاق لأدّلة التیمّم بالنسبة إلی من يتمكن من الطهارة المائیة في الوقت_ كما هو محل الكلام_ لأن التیمّم وظیفة المضطر و لايكون المتمكن من الوضوء في الوقت مضطّرا إلی التیمّم»[2] در چند جا این اشکال را مطرح می‌کند و می‌فرماید به کسی که در وقت آب دارد، مضطر گفته نمی‌شود، این شخص من لم یجد الماء نیست چرا که در داخل وقت این شخص آب دارد.

جواب استاد از اشکال محقق خویی

به نظر ما فرمایش آیت‌الله خویی (رحمةالله علیه) فرمایش خوبی است امّا با توجه به این روایت نمی‌توانیم این حرف شما را بپذیریم. این روایت می‌فرماید اگر کسی اول وقت هم نماز را با تیمّم بخواند از رکوع که گذشت نماز او صحیح است و اعاده هم ندارد. بله اگر فقط ما بودیم و آیه شریفه حرف محقق خویی درست بود که کسی که در وقت آب دارد به او من لم یجد الماء صدق نمی‌کند چون در داخل وقت آب دارد. اما با توجه به روایت که هم سند و هم دلالت آن درست است می‌گوییم جواز البدار درست است و اگر بعد از رکوع آب پیدا بشود، نماز با تیمّم مجزی است. البته طبق آیه شریفه فَلَمْ تَجِدُوا مَاءً نیز گفتیم که کسی که اوّل وقت آب ندارد فاقد الماء است نه مضطر، لذا آیه نیز شامل کسی که در اوّل وقت آب ندارد، می‌شود و می‌تواند با تیمّم نماز بخواند.

روایت دوّم:

مَا أَخْبَرَنِي بِهِ الشَّيْخُ أَيَّدَهُ اللَّهُ تَعَالَى عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِيهِ عَنْ سَعْدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ يَحْيَى عَنِ الْعَبَّاسِ عَنِ السَّكُونِيِّ عَنْ‌جَعْفَرٍ عَنْ أَبِيهِ علیه السلام عَنْ أَبِي ذَرٍّ رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُ‌ «أَنَّهُ أَتَى النَّبِيَّ صلی الله علیه و آله فَقَالَ يَا رَسُولَ اللَّهِ هَلَكْتُ جَامَعْتُ عَلَى غَيْرِ مَاءٍ قَالَ فَأَمَرَ النَّبِيُّ صلی الله علیه و آله بِمَحْمِلٍ فَاسْتَتَرْتُ بِهِ وَ دَعَا بِمَاءٍ فَاغْتَسَلْتُ أَنَا وَ هِيَ ثُمَّ قَالَ يَا أَبَا ذَرٍّ يَكْفِيكَ الصَّعِيدُ عَشْرَ سِنِينَ‌.»[3] می‌فرماید: ابوذر خدمت پیامبر صلی الله علیه و آله آمد و گفت یا رسول الله، من هلاک شدم با اینکه آب نبود من جماع کردم. پیامبر صلی الله علیه و آله دستور داد محملی آوردند و پرده کشیدند و آب آوردند و من (ابوذر) و همسرم غسل کردیم. سپس پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: ای اباذر خاک برای تو ده سال کافی است.

سند و دلالت این روایت صحیح است و دلالت می‌کند بر اینکه با وجود اینکه آب نیست شخص می‌تواند همبستر شده و بدون آب با خاک تا ده سال هم می‌تواند تیمّم کرده و اعمال را انجام دهد، پس معلوم می‌شود اجزاء وجود دارد.