درس خارج اصول استاد محسن فقیهی

موضوع: مباحث الفاظ/اوامر/إجزای أمر اضطراری یا ظاهری از أمر واقعی

خلاصه جلسه گذشته: بحث در رابطه با اجزای أمر اضطراری بود. مثلاً نماز با تیمّم آیا مجزی از نماز با وضو هست یا خیر؟ یکی از نقاط بحث «ما اذا ارتفع الإضطرار فی الوقت» بود. مثلاً بعد از بجا آوردن نماز با تیمّم، در داخل وقت آب پیدا بشود، آیا نماز دوباره باید با وضو بجا آورده شود یا خیر؟

المبحث الأول: في ما إذا ارتفع الاضطرار في داخل الوقت

بحث در این است که مکلّف می‌داند یا احتمال می‌دهد که در داخل وقت آب پیدا می‌شود امّا اوّل وقت که آب نیست مکلّف می‌خواهد تیمّم بکند و نماز بخواند، آیا می‌تواند با تیمّم نماز بخواند یا خیر؟ کسانی که می‌گویند می‌تواند با تیمّم نماز بخواند می‌گویند: «یجوز البدار»، یعنی در اوّل وقت در نبود آب، می‌توان نماز را با تیمّم بجا آورد، چه بعدا در داخل وقت آب پیدا بشود یا نشود.

روایت صحیحه داریم که در اینجا إجزاء، وجود دارد. یعنی همان نماز با تیمّم کافی است و لازم نیست مکلّف نماز را دوباره با وضو بجا آورد. بنابراین به نظر ما وقتی روایت صحیحه داریم ما هم هیچ بحثی در اینجا نداریم.

القول الأول: الإجزاء[1] [2] [3]

دلیل قول اوّل

آیه اوّل:

آیه شریفه می‌فرماید: ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِذَا قُمْتُمْ إِلَى الصَّلَاةِ فَاغْسِلُوا وُجُوهَكُمْ وَأَيْدِيَكُمْ إِلَى الْمَرَافِقِ وَامْسَحُوا بِرُءُوسِكُمْ وَأَرْجُلَكُمْ إِلَى الْكَعْبَيْنِ ۚ وَإِنْ كُنْتُمْ جُنُبًا فَاطَّهَّرُوا ۚ وَإِنْ كُنْتُمْ مَرْضَىٰ أَوْ عَلَىٰ سَفَرٍ أَوْ جَاءَ أَحَدٌ مِنْكُمْ مِنَ الْغَائِطِ أَوْ لَامَسْتُمُ النِّسَاءَ فَلَمْ تَجِدُوا مَاءً فَتَيَمَّمُوا صَعِيدًا طَيِّبًا﴾[4]

سؤال این است که اگر در وقت اضطرار برطرف بشود، از آیه چه فهمیده می‌شود؟

آیت الله مکارم و آیت الله خویی دو برداشت متفاوت از این آیه دارند.

مرحوم خویی (رحمةالله علیه) می‌فرماید: فَلَمْ تَجِدُوا مَاءً، یعنی اگر در کلّ وقت نماز، از اوّل تا آخر وقت، مثلاً ‌از اوّل ظهر تا مغرب، آب نبود تیمّم بکنید، به این شخص فاقد الماء گفته می‌شود. لذا اگر مکلّف یقین دارد تا آخر وقت آب پیدا نمی‌کند وظیفه دارد با تیمّم نماز بخواند. امّا اگر می‌داند یا احتمال می‌دهد که یک ساعت دیگر آب پیدا خواهد شد، باید صبر بکند و با وضو نماز بخواند. [5]

آیت الله مکارم (سلّمه الله تعالی) می‌فرماید: معنای آیه آنطور که محقّق خویی برداشت کرده است نیست، بلکه آیه اطلاق دارد لذا اگر در اوّل وقت مکلّف آب پیدا نکند، می‌تواند تیمّم بکند و نماز بخواند.

به نظر ما، نظر محقّق خویی أقوی است. برداشت اوّلیه ما این است که معنای فَلَمْ تَجِدُوا مَاءً فَتَيَمَّمُوا صَعِيدًا طَيِّبًا این است که از اوّل وقت تا آخر وقت اگر آب پیدا نشد، تیمّم بکن. امّا با توجه به روایت صحیح السند و الدلالة[6] -که اگر مکلّف نماز را اوّل وقت بخواند و بعداً در داخل وقت آب پیدا بشود، مجزی است، - فرمایش آیت الله مکارم تقویت می‌شود. به عبارت دیگر صرف نظر از روایت اگر فقط آیه را در نظر بگیریم فرمایش محقّق خویی قوی است ولی اگر همراه با آیه، روایت وارد شده را هم در نظر بگیریم، نظر آیت الله مکارم قوی است.