درس خارج اصول استاد محسن فقیهی

موضوع: مباحث الفاظ/اوامر/إجزای أمر اضطراری یا ظاهری اختیاری از أمر واقعی

خلاصه جلسه گذشته: بحث در رابطه با أمر اضطراری بود که در مقام اثبات آیا أمر اضطراری مجزی از أمر واقعی است یا خیر؟

در جلسه قبل مباحثی در مقام اثبات و مقام ثبوت داشتیم. مقام اثبات یعنی مقام برداشت از ادله. برداشت ما از ادله چیست؟ ﴿فَلَمْ تَجِدُوا مَاءً فَتَيَمَّمُوا صَعِيدًا طَيِّبًا﴾[1] این أمر اضطراری است. با توجه به این آیه مکلّف وقتی آب نبود تیمّم کرد و نماز خواند. برداشت مکلّف از این آیه إجزای أمر اضطراری است. این مقام اثبات است.

المقام الثاني: في ما يستفاد من الأدلة في تعیين إحدى الصور الواقعیة (في مقام الإثبات و الدلالة)

در اینجا بحث در دو قسمت است:

1) الاوّل: في ما إذا ارتفع الاضطرار في داخل الوقت. در داخل وقت اضطرار رفع بشود.

2) الثاني: في ما إذا ارتفع الاضطرار في خارج الوقت. در خارج از وقت اضطرار رفع بشود.

چند قول در قسم اوّل وجود دارد:

القول الاوّل: الإجزاء[2] [3] [4]

در داخل وقت یعنی در حالیکه مکلّف اوّل وقت نماز را باتیمّم خوانده است بعد از مدتی در داخل وقت آب پیدا بشود. در دهات معمایی می‌پرسند و آن اینکه آن چیست که وقتی صدای الاغ آمد نماز باطل می‌شود؟ آن الاغی است که آب می آورد پس وقتی آب باشد تیمّم باطل می‌شود. حالا سؤال این است که اگر در داخل وقت آب پیدا شد آیا نماز با تیمّم مجزی از نماز با وضو است یا خیر؟

برای روشن شدن این بحث یکبار با توجه به آیات قرآنی بحث می‌کنید و یکبار با توجه به روایات. از نظر قرآنی، برداشت ما از آیات چیست؟ آیه می‌فرماید: ﴿فَلَمْ تَجِدُوا مَاءً فَتَيَمَّمُوا صَعِيدًا طَيِّبًا﴾[5] مکلّف هم طبق این آیه اوّل وقت تیمّم کرده و نماز خود را خوانده است. ولی بعد از مدتی در داخل وقت آب پیدا شد. آیا این نماز وی مجزی است یا خیر؟ آیا فَلَمْ تَجِدُوا مَاءً، بر این مورد صدق می‌کند یا خیر؟ برداشت برخی این است که صدق می‌کند، چون آب نبود و مکلّف تیمّم کرده است و نمازش را خوانده است. امّا برخی بر این قائلند که صدق نمی‌کند، چرا که در داخل وقت آب وجود دارد.

به نظر ما فَلَمْ تَجِدُوا مَاءً، بر این مورد که در داخل وقت آب پیدا می‌شود، صدق نمی‌کند. کسی که در داخل وقت آب دارد نمی‌توان گفت که این شخص آب ندارد.

نکته دوم توجّه به روایات است. از روایات استفاده می‌شود که برداشت فوق از آیه درست نیست.

در روایت صحیح السند وارد شده است: مُحَمَّدُ بْنُ إِسْمَاعِيلَ[6] عَنِ اَلْفَضْلِ[7] بْنِ شَاذَانَ[8] وَ عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ[9] عَنْ أَبِيهِ[10] جَمِيعاً عَنْ حَمَّادِ بْنِ عِيسَى[11] عَنْ حَرِيزٍ[12] عَنْ زُرَارَةَ[13] قَالَ: قُلْتُ لِأَبِي جَعْفَرٍ عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ يُصَلِّي اَلرَّجُلُ بِوُضُوءٍ وَاحِدٍ صَلاَةَ اَللَّيْلِ وَ اَلنَّهَارِ كُلَّهَا، قَالَ نَعَمْ مَالَمْ يُحْدِثْ، قُلْتُ فَيُصَلِّي بِتَيَمُّمٍ وَاحِدٍ صَلاَةَ اَللَّيْلِ وَ اَلنَّهَارِ كُلَّهَا، قَالَ نَعَمْ مَالَمْ يُحْدِثْ أَوْ يُصِبْ مَاءً، قُلْتُ فَإِنْ أَصَابَ اَلْمَاءَ وَ رَجَا أَنْ‌يَقْدِرَ عَلَى مَاءٍ آخَرَ وَ ظَنَّ أَنَّهُ يَقْدِرُ عَلَيْهِ كُلَّمَا أَرَادَ فَعَسُرَ ذَلِكَ عَلَيْهِ قَالَ يَنْقُضُ ذَلِكَ تَيَمُّمَهُ وَ عَلَيْهِ أَنْ يُعِيدَ اَلتَّيَمُّمَ قُلْتُ فَإِنْ أَصَابَ اَلْمَاءَ وَ قَدْ دَخَلَ فِي اَلصَّلاَةِ قَالَ فَلْيَنْصَرِفْ وَ لْيَتَوَضَّأْ مَالَمْ يَرْكَعْ فَإِنْ كَانَ قَدْ رَكَعَ فَلْيَمْضِ فِي صَلاَتِهِ فَإِنَّ اَلتَّيَمُّمَ أَحَدُ اَلطَّهُورَيْنِ.[14]

اگر شخصی در نبود آب در اوّل وقت، تیمّم بکند و نمازش را بخواند و در داخل وقت آب پیدا شد، اگر قبل از رکوع است باید نماز خود را بشکند و وضو بگیرد و نماز را بخواند. امّا اگر بعد از رکوع است باید نماز خود را ادامه بدهد و تمام بکند. حضرت در ادامه نمی‌فرماید که دوباره با وضو نماز خود را اعاده بکند. از همین سکوت و ادامه ندادن حضرت فهمیده می‌شود که اعاده لازم نیست. و از فَإِنْ كَانَ قَدْ رَكَعَ فَلْيَمْضِ فِي صَلاَتِهِ فَإِنَّ اَلتَّيَمُّمَ أَحَدُ اَلطَّهُورَيْنِ می‌فهمیم که نماز با تیمّم بعد از رکوع درست است و اعاده هم ندارد.

بنابراین به نظر ما در این بحث از مجموع آیات و روایات، إجزاء استفاده می‌شود.