درس خارج اصول استاد محسن فقیهی

موضوع: مباحث الفاظ/اوامر/إجزای أمر اضطراری یا ظاهری اختیاری از أمر واقعی

خلاصه جلسه گذشته: بحث در رابطه با أمر اضطراری بود که آیا مجزی از أمر واقعی هست یا نه؟ مثلاً اگر مکلّف اوّل وقت در نبود آب، تیمّم بکند و نماز بخواند و بعد از ساعتی آب پیدا بشود، آیا وظیفه دارد بعد از پیدا شدن آب، دوباره وضو بگیرد و نماز بخواند؟ یا همان نماز با تیمّم برای او کافی است؟ به عبارت دیگر: آیا أمر اضطراری مجزی از أمر واقعی است یا خیر؟

سؤال:

آیا أمر اضطراری وجود دارد یا خیر؟ ﴿فَلَمْ تَجِدُوا مَاءً فَتَيَمَّمُوا صَعِيدًا طَيِّبًا﴾[1] آیا این أمر فَتَيَمَّمُوا بر مکلّفی که در اوّل وقت آب پیدا نکرده است امّا بعد از ساعت یا ساعاتی در داخل وقت آب پیدا خواهد کرد، صدق می‌کند یا خیر؟ این نکته اصلی بحث است.

اگر گفتیم صدق می‌کند و اوّل وقت که آب نیست، مکلّف می‌تواند تیمّم بکند و نماز بخواند. در این صورت أمر اضطراری وجود دارد و إجزاء هم وجود دارد. و اگر گفتیم أمر اضطراری نداریم چرا که بعد از ساعتی در داخل وقت آب پیدا خواهد شد، لذا أمر اضطراری صدق نمی‌کند. فَلَمْ تَجِدُوا در جایی صدق می‌کند که اضطرار مستوعب باشد یعنی از اوّل تا آخر وقت آب وجود نداشته باشد. مخصوصاً در غسل، که در اوّل وقت آب نیست ولی بعد از ساعتی در داخل وقت آب خواهد بود، در اینجا اضطرار صدق نمی‌کند. همین که اوّل وقت آب نباشد، این اضطرار نیست چرا که بعد از ساعتی در داخل وقت آب خواهد بود.

برخی گفته‌اند: برای کسی که اوّل وقت آب وجود ندارد، أمر اضطراری وجود دارد، در اینصورت إجزاء هم باید باشد.

و برخی گفته‌اند: اصلاً أمر اضطراری وجود ندارد، چون اضطرار محقّق نشده است چراکه بعد از ساعتی در داخل وقت آب پیدا خواهد شد، پس إجزاء هم وجود ندارد.

آیا این حرف که اضطرار باید مستوعب باشد، مورد قبول است یا خیر؟

مثال: فرض کنید کسی به شخصی مبلغ یک میلیارد پول داده است و شرط کرده است که اگر هر موقع از شما خواستم پول را به من پس بدهی! قرض گیرنده هم قبول کرده است. بعد از مدّتی طلبکار زنگ می‌زند و پول خود را طلب می‌کند، بدهکار به دلیل اینکه پول را خرج کرده است، می‌گوید الان ندارم که پولت را پس بدهم، امّا من به شما ۵ میلیون می‌دهم مال خودت! یا اینکه می‌گوید من یک خانه دارم این خانه تا یک ماه در اختیار تو باشد، در عوض یک فرصت یک ماهه به من بده تا پولت را آماده بکنم و پس بدهم، طلبکار هم قبول می‌کند. مثال دیگر اینکه مستأجر سر تاریخ باید منزل را تخلیه بکند ولی امکان تخلیه برای او وجود ندارد. مستأجر مبلغی پول به صاحبخانه می‌دهد تا زمانی که منزل را تخلیه بکند وی از آن پول استفاده بکند و صاحبخانه هم قبول می‌کند. به این «بدل الحیلولة» گفته می‌شود. به عبارت دیگر بدل الحیلولة آن است که کسی از شخصی طلبی دارد و بدهکار نمی‌تواند آن را پرداخت کند لذا بدهکار با رضایت طلبکار چیزی جایگزین می‌دهد که تا زمان تسویه، طلبکار از آن استفاده بکند. سؤال این است که آیا این بدل الحیلولة مجزی از بدهی اصلی است یا خیر؟ خیر؛ بدل الحیلولة مجزی از آن بدهی اصلی نیست بلکه بدهکار باید اصل قرض خود را پرداخت کند. در بحث نماز با تیمّم در اوّل وقت هم مانند این است که خداوند متعال به وی اجازه بدهد که نماز را با تیمّم بخواند و وقتی آب پیدا شد نماز را با وضو هم بجا بیاورد، پس نماز با تیمّم بدل الحیلولة است. مانند اینکه شخص با خود قرار گذاشته بود که نماز خود را اوّل وقت بجا بیاورد لذا نماز را اوّل وقت با تیمّم بجا می آورد و وقتی آب پیدا شد دوباره با وضو هم بجا می‌آورد. پس ممکن است أمر اضطراری وجود داشته باشد و در عین حال مجزی نباشد. آیت الله سبحانی و آیت الله مکارم و دسته‌ای از علماء فرموده‌اند: شما فرمودید اگر أمر اضطراری باشد إجزاء هم هست، ما این حرف را قبول نداریم. أمر اضطراری ممکن است باشد ولی إجزاء نباشد و أمر اضطراری به عنوان بدل الحیلولة باشد. یعنی مکلّف می‌تواند اوّل وقت نماز را با تیمّم بخواند و وقتی آب پیدا شد وضو بگیرد و دوباره نماز را بجا بیاورد. مکلّف در اینجا أمر اضطراری دارد ولی این أمر اضطراری، لزومی نیست یعنی لازم نیست مکلّف حتماً اوّل وقت نماز را با تیمّم بجا بیاورد بلکه می‌تواند صبر بکند و وقتی آب پیدا شد وضو بگیرد و نماز را بجا بیاورد. پس کسانی که فرموده‌اند: اگر أمر اضطراری باشد پس إجزاء هم وجود دارد، درست نیست چرا که ملازمه‌ای بین آن‌ها وجود ندارد. ممکن است أمر اضطراری باشد و در عین حال مجزی نباشد و به عنوان بدل الحیلوله باشد.

نکته‌

آیا أمر اضطراری جایز است یا لازم؟ اگر قائل به لزوم شدیم إجزاء هم وجود دارد امّا اگر قائل به جواز شدیم ممکن است إجزاء وجود نداشته باشد. پس اگر گفتیم نماز با تیمّم واجب است باید مجزی هم باشد امّا اگر گفتیم جایز است و مکلّف می‌تواند اوّل وقت با تیمّم نماز را بجا بیاورد، ممکن است این نماز به عنوان بدل الحیلولة باشد لذا بعد از پیدا شدن آب باید نماز را دوباره با وضو بجا بیاورد و مانند این است که یک عمل استحبابی انجام داده است و هنوز واجب خود را بجا نیاورده است.