درس خارج اصول استاد محسن فقیهی

موضوع: مباحث الفاظ/اوامر/إجزای أمر اضطراری یا ظاهری اختیاری از أمر واقعی

خلاصه جلسه گذشته: بحث در رابطه با إجزای أمر اضطراری یا ظاهری اختیاری از أمر واقعی بود که اگر مصلحت اضطراری به اندازه مصلحت واقع نباشد و استیفای آن ممکن نباشد و نمی‌توانیم آن مصلحت فائت را دریافت بکنیم. مثلاً نماز با وضو 100 درجه مصلحت دارد ولی نماز با تیمّم 90 درجه مصلحت دارد. مثال هم زدیم که مثلاً روز جمعه است و آب نیست تیمّم می‌کنیم و نماز جمعه را با تیمّم می‌خوانیم. در اینجا مصلحت فائته که نماز با تیمّم است و با وضو نیست، قابل جبران نیست چون نماز جمعه یک وقت خاصی دارد و نمی‌شود نماز جمعه را بعداً تکرار کرد و با وضو بجا آورد پس استیفای آن ممکن نیست، در اینجا آیا جواز البدار هست یا نه؟ یعنی آیا می‌توان اوّل وقت نماز را با تیمّم بجا آورد یا نه؟

برخی گفته‌اند جواز البدار جایز نیست. چرا که انسان باید علم پیدا بکند که تا آخر وقت آب پیدا نخواهد شد. اگر مکلّف علم داشته باشد که تا آخر وقت آب پیدا نخواهد شد می‌تواند اوّل وقت با تیمّم نماز را بجا بیاورد. امّا گاهی چنین است که مکلّف یقین دارد که تا آخر وقت آب پیدا خواهد شد، در اینصورت آیا مکلّف می‌تواند اوّل وقت با تیمّم نماز بخواند؟ آیا نماز با تیمّم در اوّل وقت مجزی است یا خیر؟

از آیه ﴿فَلَمْ تَجِدُوا مَاءً فَتَيَمَّمُوا صَعِيدًا طَيِّبًا﴾[1] چه برداشتی می‌توانیم داشته باشیم؟ مثلاً اگر کسی ساعت ۱۲ ظهر آب ندارد ولی می‌داند ساعت ۲ بعدازظهر آب دارد، تکلیف وی چیست؟ آیا این آیه شامل وی می‌شود؟ آیا وی أمر به تیمّم دارد یا خیر؟

اگر تا آخر وقت آب نداشته باشد، مسلّماً أمر تیمّم شامل وی هست. ولی اگر می‌داند که تا آخر وقت آب پیدا می‌شود، لااقل آن این است که مشکوک است که أمر این آیه شامل وی بشود یا نه و به احتمال قوی أمر تیمّم برای وی صدق نمی‌کند، چون می‌داند که در داخل وقت آب هست. بنابراین اگر این را گفتیم جواز البدار درست نخواهد بود، چراکه می‌داند در داخل وقت آب پیدا خواهد شد و در نتیجه أمری برای این شخص وجود ندارد.

آیا این شخص طبق آیه «أقیموا الصلاة» أمر به صلاة دارد یا خیر؟ اگر أمر دارد، جواز البدار هم دارد و اگر أمر ندارد جواز البدار هم ندارد. اگر مکلّف أمر دارد که نماز بخوان، الان که آب نیست تیمّم می‌کند و نماز می‌خواند. اما اگر گفته شود که در اینجا مکلّف أمر ندارد چرا که أمر در جایی است که مقدمه واجب فراهم باشد، در اینجا که مقدمه واجب وضو است، آب نیست تا وضو بگیرد پس الان مقدمه واجب وجود ندارد پس أمر هم وجود ندارد ولی تا آخر وقت مقدمه واجب فراهم خواهد شد و موقع فراهم شدن مقدمه واجب أمر هم وجود خواهد داشت. پس اگر مکلّف أمر دارد جواز البدار هم دارد و اگر أمر ندارد جواز البدار هم ندارد.

سؤال:

آیا مکلفی که می‌داند تا آخر وقت آب پیدا خواهد کرد ولی الان آب ندارد آیا الان أمر به صلاة‌ دارد یا خیر؟

اگر گفتیم أمر به صلاة‌ دارد پس جواز البدار هم دارد و الان که أمر به صلاة دارد و آب ندارد پس تیمّم می‌کند و نماز می‌خواند. اما اگر گفتیم أمر به صلاة ندارد پس جواز البدار هم ندارد و نمی‌تواند با تیمّم نماز بخواند. چرا که وقتی مقدمه واجب (وضو) وجود ندارد خود واجب هم وجود ندارد. البته اگر در مقام اهمّ و مهمّ هم که شده محاسبه بکنیم، وضو واجب است و مصلحت اوّل وقت مستحب است پس واجب باید مقدّم بر مستحب باشد.