درس خارج اصول استاد محسن فقیهی

موضوع: مباحث الفاظ/اوامر/إجزای أمر اضطراری یا ظاهری اختیاری از أمر واقعی

خلاصه جلسه گذشته: بحث در رابطه با إجزای أمر اضطراری یا ظاهری اختیاری از أمر واقعی بود. مثلاً آیا نماز با تیمم از نماز با وضو و غسل مجزی است یا خیر؟

گفتیم اینجا دو صورت است: 1) مصالحی که در نماز با تیمّم وجود دارد وافیاً بتمام المصلحة است. نماز با تیمم تمام مصحلت نماز با وضو را دارد. یعنی اگر نماز با وضو 100 درجه مصلحت دارد نماز با تیمم هم 100 درجه مصلحت دارد. در این صورت آیا قائل به إجزاء می‌شویم یا نه؟ گفتیم دو احتمال وجود دارد: الف) اینکه احتمال دارد وافیاً به تمام المصلحة مطلقا باشد. در اینصورت قائل به إجزاء هستیم. ب) احتمال دارد وافیاً بتمام المصلحة مادام الإضطرار باشد. یعنی مادامی که اضطرار وجود دارد وافی تمام مصلحت باشد امّا اگر اضطرار برطرف شد معلوم نیست وافی مصلحت باشد. در اینصورت قائل به عدم إجزاء هستیم. به نظر ما وافیاً بتمام المصلحة مطلقا، است. یعنی مادامی نیستیم. ۲)‌ اینکه نماز با تیمم بخشی از مصلحت با وضو را دارد و بخشی را ندارد. یعنی مثلاً نماز با وضو 100 درجه مصلحت دارد ولی نماز با تیمم 90 درجه مصلحت دارد. سؤال این است که نماز با تیمم این ۱۰ درجه از مصلحت را که ندارد آیا ممکن الاستیفاء است یا خیر؟ آیا می‌شود این ۱۰ درجه را هم بدست بیارویم یا خیر؟ گاهی چنین است که قابل استیفا نیست، لذا وقتی قابل استیفا نباشد باید قائل به إجزاء بشویم. درست است که نماز با تیمم ۱۰۰ درجه نیست و ۹۰ درجه است ولی چون ۱۰ درجه باقیمانده قابل استیفا نیست می‌گوییم این مجزی است. اما اگر آب در وقت پیدا بشود می‌گوییم ۱۰ درجه الباقی قابل استیفا است. پس مکلّف باید نماز را دوباره با وضو بجا بیاورد تا کل مصلحت را بدست بیاورد. لذا ممکن است در اینجا قائل به عدم إجزاء بشویم. اما فرض ما این است که قابل استیفا نیست.

توضیح مطلب:

مثلاً ظهر روز جمعه است و همه به نماز جمعه رفته‌اند و شما هم می‌خواهید به نماز جمعه بروید ولی دیر شده و آب نیست که شما وضو بگیرید. شما تیمم می‌کنید و در نماز جمعه شرکت می‌کنید. آيا این نماز جمعه با تیمم جای نماز ظهر را می‌گیرد یا خیر؟ الان به منزل رسیده‌اید و آب هم هست و هنوز وقت نماز ظهر نگذشته است، آیا باید وضو بگیرید و نماز ظهر بخوانید یا خیر؟ باید دوباره نماز ظهر را با وضو بجا بیاورید. پس هم نماز جمعه را بجا آوردید و هم نماز ظهر را بجا آورده‌اید. در اینجا اگر تیمم نکنید و در نماز جمعه شرکت نکنید از فیض عظمای نماز جمعه محروم می‌شوید اما اگر تیمم بکنید و در نماز جمعه شرکت بکنید درست است مصلحت کامل نماز جمعه با وضو را دریافت نکرده‌اید و ولی نماز جمعه قابل استیفا نیست و نماز جمعه دیگری خوانده نمی‌شود تا شما در‌آن شرکت بکنید، پس با تیمم شما نماز جمعه را از دست نداده‌اید و بخشی از مصلحت را دریافت کرده‌اید و پس از نماز جمعه، با بجا آوردن نماز ظهر با وضو، مصلحت باقی را هم دریافت می‌کنید.

الصورة الثانیة: أن لايكون التكلیف الاضطراري في حال الاضطرار وافیاً بتمام المصلحة، بل وافیا بقسم منها و الباقي لايمكن تداركه

مصلحت فائته گاهی قابل جبران است و گاهی قابل جبران نیست، اگر قابل جبران نبود، قائل به إجزاء نخواهیم بود و بعد از نماز جمعه با تیمم، نماز ظهر را وضو بجا می آوریم. در اینجا (که اوّل وقت آب نیست) روایت داریم که نماز جمعه را با تیمم بجا بیاور و بعد از آن نماز ظهر را با وضو بخوان.

سؤال:

اگر روایت نداشتیم آیا همین حرف را می‌زدید؟ اگر همین ادله وجوب نماز جمعه و نماز ظهر بود، این حرف را نمی زدیم چرا که نماز جمعه مکفی از نماز ظهر است. پس در صورت نبود آب قائل بر این می‌شدیم که نماز جمعه را با تیمم بجا آوریم و این مجزی از نماز ظهر هم خواهد بود. البته در اینجا چون روایت خاص داریم قائل به إجزاء نیستیم. این مانند این است که مکلّف در نبود آب نماز را اوّل وقت بخواند و بعداً در وقت آب پیدا بشود، لذا کسانی که در آنجا قائل به إجزاء هستند باید در اینجا هم قائل به إجزاء باشند.

المطلب الاوّل: في حكم الصورة الثانیة من حیث الإجزاء

در اینجا دو قول وجود دارد: ۱) برخی قائل به إجزاء شده‌اند.[1] [2] [3] ۲) و برخی قائل به عدم إجزاء شده‌اند.[4]

به نظر ما از نظر قوائد باید قائل به إجزاء‌ بشویم. یعنی أمر اضطراری را انجام داده‌ایم و وظیفه شرعی خود را انجام داده‌ایم پس باید قائل به إجزاء بشویم. اما نکته‌ای که وجود دارد این است که مثلاً اگر کسی از اوّل وقت تا آخر وقت آب پیدا نکند این شخص مضطر است و این آیه ﴿فَلَمْ تَجِدُوا مَاءً فَتَيَمَّمُوا صَعِيدًا طَيِّبًا﴾[5] بر وی صدق می‌کند. اما اگر اوّل وقت آب نبود ولی بعد از مدتی در داخل وقت آب پیدا بشود و شخص هم می‌داند که بعد از مدتی در داخل وقت آب پیدا می‌شود ، آیا به این شخص مضطر صدق می‌کند یا خیر؟ به نظر ما مضطر کسی است که از اوّل وقت تا آخر وقت آب پیدا نکند، اما اگر شخص بداند که در داخل وقت آب پیدا خواهد شد این شخص مضطر اطلاق نمی‌شود و آیه فوق هم به این شخص صدق نمی‌کند. پس اگر این حرف را پذیرفتید و قبول کردید که صدق مضطر به کسی است که در واجباتی که وقت وسیعی دارد باید در تمام وقت اضطرار وجود داشته باشد، سؤال می‌شود که آیا بدار (إتیان أمر اضطراری در اوّل وقت) جایز است؟ اگر اضطرار صدق بکند، جواز البدار هم هست ولی اگر اضطرار صدق نکند أمر ﴿فَلَمْ تَجِدُوا مَاءً فَتَيَمَّمُوا صَعِيدًا طَيِّبًا﴾ هم وجود ندارد. پس اگر می‌دانیم مثلاً یک ساعت بعد در داخل وقت آب پیدا می‌شود این آیه صدق نمی‌کند.