درس خارج اصول استاد محسن فقیهی

موضوع: مباحث الفاظ/اوامر/فرق بین مسأله إجزاء و مسأله مرّة و تکرار

خلاصه جلسه گذشته: بحث در رابطه با إجزاء بود که معنای کلمه إجزاء بیان شد.

الأمر السابع: في الفرق بین هذه المسألة و مسألة المرة و التكرار

بحث مرة و تکرار را در جلسات قبل بیان کردیم که آیا صیغه أمر بر مرة یا بر تکرار و یا بر مطلق الطبیعة دلالت می‌کند؟ بحث إجزاء شباهتی با بحث مرة و تکرار دارد و آن این است که اگر قائل به إجزاء شدیم به معنای این است که انجام یک مرتبه، کافی است مثلاً در ﴿فَلَمْ تَجِدُوا مَاءً فَتَيَمَّمُوا صَعِيدًا طَيِّبًا﴾[1] ، یک مرتبه بجا آوردن نماز با تیمم کافی است و لازم نیست که اگر آب پیدا شد، نماز دوباره با وضو بجا آورده شود. پس اگر قائل به إجزاء شدیم با قول به مرة، هماهنگ می‌شود. چون کسانی که قائل به مرة هستند می‌گویند مأمورٌبه یک مرتبه بجا آورده شود کافی است. اما کسانی که قائل به تکرار هستند با قول به عدم إجزاء شباهت دارد. چرا که کسانی که قائل به عدم إجزاء هستند می‌گویند: نمازی که با تیمم خوانده شده است بعد از پیدا شدن آب، باید نماز دوباره با وضو بجا آورده شود.

فرق بحث إجزاء با بحث مرة و تکرار:

۱) بحث مرة و تکرار صغروی است و بحث إجزاء کبروی است. توضیح اینکه در بحث مرة و تکرار می‌خواهیم مأمورٌبه را معین کنیم که مأمورٌبه چیست؟ مثلاً در أقیموا الصلاة، مأمورٌبه چیست؟ آیا یک مرتبه نماز خواندن است یا دو مرتبه و یا چند مرتبه؟ آیا مرة است یا تکرار؟ اگر قائل به مرة شدیم می‌گوییم یک مرتبه کافی است. امّا اگر قائل به تکرار بودیم می‌گوییم بیش از یک مرتبه باید بجا آورده شود. پس در مرة و تکرار می‌خواهیم مأمورٌبه را تعیین کنیم. به عبارت دیگر در مرة و تکرار بیان و حدود مأمورٌبه است که آیا مأمورٌبه یکی و مرةً و دفعةً است یا دو تا و تکرار و دفعات است؟ امّا بحث إجزاء این است که مأمورٌبه را هر چه (دفعه یا دفعات، مرة یا تکرار) است، مکلف آن را انجام داده است، آیا این کفایت می‌کند یا خیر؟ پس بحث مرة و تکرار صغروی است یعنی جلوتر است و بحث إجزاء یک درجه بعد از آن است. یعنی اول باید ببینیم مأمورٌبه چیست؟ بعد از اینکه مأمورٌبه را انجام دادیم، سؤال می‌شود که آیا این اتیان مجزی است یا خیر؟ بنابراین بحث مرة و تکرار مقدّم است و بحث إجزاء مؤخّر است. بحث مرة و تکرار در بیان حدود مأمورٌبه است که آیا مأمورٌبه یکی است یا دوتاست دفعه است یا دفعات؟ و بحث إجزاء راجع به این است که مأمورٌبه هر چه هست (دفعه یا دفعات، مرة یا تکرار) انجام شده است، حالا بعد از اتیان آیا این اتیان مجزی است یا خیر؟ مثلاً در نبود آب، مکلف با تیمم نماز را ‌خوانده و مأمورٌبه را انجام داده است، حالا که مأمورٌبه را انجام داده است آیا مجزی است یا خیر؟[2]

۲) مرة و تکرار بحث لفظی است ولی بحث إجزاء بحث عقلی است. توضیح اینکه در أقیموا الصلاة آيا معنای آن اقیموا الصلاة مرةً است؟ یا أقیمو الصلاة مکرراً است؟ این بحث لفظی است. یعنی آیا از لفظ اقیموا الصلاة، مرةً می‌فهمیم یا مکرراً؟ آیا صیغه أمر دلالت بر مرة می‌کند یا تکرار؟

صیغه نهی دلالت بر تکرار می‌کند مانند: لا تزنِ؛ یعنی زنا نکن الان، فردا، یک ساعت دیگر، ده ساعت دیگر، تمام عمرت مکرراً زنا نکن. حرّم الربا؛ یعنی ربا حرام است مکرراً حرام است فقط یک مرتبه نیست و هر آن باید از ربا دوری کرد. اما در أقیموا الصلاة؛ می‌گوییم یک مرتبه نماز بخوان. اما در نهی می‌گوییم مکرراً انجام نده، چون ترک طبیعت به ترک جمیع افراد آن است اما ایجاد طبیعت، به وجود واحد است.

پس یکی از فرق‌های مرة و تکرار با إجزاء این است که بحث مرة و تکرار بحث مدلول صیغه است و بحث لفظی است یعنی مدلول صیغه صلّ و أقیموا الصلاة مرةً یا مکرراً است ولی بحث إجزاء بحث عقلی است. مرحوم آخوند می‌فرماید: إجزاء یعنی إتیان، اینکه مکلف مأمورٌبه را إتیان کرد آیا مجزی است یا خیر؟ مرحوم آخوند می‌فرماید: بحث مرة و تکرار لفظی است و بحث إجزاء عقلی است.[3] [4] امّا به نظر ما بحث إجزاء هم لفظی است و هم عقلی ولی بحث مرة و تکرار فقط لفظی است.