درس خارج اصول استاد محسن فقیهی

موضوع: مباحث الفاظ/اوامر/ما هو المراد من الإقتضاء؟(معنی الإقتضاء)

خلاصه جلسه گذشته: بحث در رابطه با معنای إقتضاء بود. مرحوم آخوند در کفایه آورده است «أنّ إتیان المأمور به علی وجهه هل يقتضي الإجزاء أو لا؟»، بحث این است که کلمه «إقتضاء» در اینجا به چه معنایی است؟

بحث إجزاء بود که آیا أوامر اضطراری یا أوامر ظاهری از أوامر واقعی مجزی هستند یا نه؟

در اینجا خود صاحب کفایه کلمه «یقتضی» را معنا کرده است. مثلاً اتیان نماز با تیمّم، آیا مجزی از نماز با وضو است یا خیر؟ آب نبود و مکلّف طبق آیه ﴿فَلَمْ تَجِدُوا مَاءً فَتَيَمَّمُوا صَعِيدًا طَيِّبًا﴾[1] ، تیمّم کرده و نماز خوانده است ولی بعد از نماز آب پیدا شد، آیا نماز با تیمّم از نماز با وضو مجزی است یا اینکه باید دوباره با وضو نماز بخواند؟ صاحب کفایه می‌فرماید: مراد از إقتضاء، علیّت و تأثیر است.[2] یعنی یقتضی علّت إجزاء ‌است. به عبارت دیگر اتیان به مأموربه اضطراری مانند نماز با تیمّم خواندن، علّت إجزاء می‌شود و لازم نیست مکلّف دوباره نماز را با وضو بخواند و لو اینکه آب پیدا شده است.

القول الثاني: أنّ المراد من الإقتضاء هو تعیين الامتثال جانب سقوط الأمر[3]

محقق ایروانی می‌فرماید: حرف صاحب کفایه درست نیست. یقتضی الإجزاء علیّت نیست بلکه مانند این است که گفته می‌شود الأمر یقتضی الفور و یا مثلاً گفته می‌شود این لفظ، این معنا را إقتضاء می‌کند و کشف از این معنا می‌کند. پس یقتضی می‌تواند به معنای کاشفیّت یا علیّت ناقصه یا تامّه و یا به معنای تعیین (این چیز برای این تعیین شده است) باشد. محقق ایروانی می‌فرماید: «إتیان المأموربه يقتضي الإجزاء، أی یُوجِبُ و یُؤثِّر الإجزاء و الإمتثال»، یعنی در إمتثال تأثیرگذار است. مثلاً اینکه مکلّف نماز را با تیمّم خوانده است تأثیر در إجزاء دارد، پس یقتضی الإجزاء یعنی یؤثّر الإجزاء نه اینکه علیّت دارد. چون اگر علّت باشد، علّت را نمی‌توان از معلول جدا کرد. ولی یقتضی به معنای تأثیر را می‌شود جدا کرد مثلاً اگر روایت داشتیم که اگر در وقت آب پیدا شد نماز را دوباره با وضو بجا بیاورید. اگر شارع چنین می‌گفت این اشکالی نداشت و خلاف نبود. پس یقتضی به معنای تأثیر و تأثّر و یوجب الإجزاء است.[4]

القول الثالث: المراد من الإقتضاء هو الثبوتي، دون الإثباتي[5]

محقق اصفهانی -که حاشیه بر کفایه ‌دارد و خیلی هم مشکل است- می‌فرماید:«یقتضی الإجزاء یعنی یقتضی ثبوتاً لا إثباتاً.» یقتضی یعنی ثبوتی نه اثباتی. ثبوتاً یعنی عقلاً، عقلاً إتیان به أمر اضطراری و نماز با تیمّم، ثبوتاً یقتضی الإجزاء. اگر بگوییم از الفاظ إجزاء را می‌فهمیم این اثباتاً است ولی اگر گفتیم از إتیان إجزاء را می‌فهمیم این ثبوتاً و عقلاً است. ایشان إتیان را علّت برای إمتثال گرفته است. مکلّف فرموده مولی را امتثال کرده است، خدا فرموده است فَتَيَمَّمُوا صَعِيدًا طَيِّبًا مکلّف هم اطاعت کرده و نماز را با تیمّم بجا آورده است. بعد از نماز آب پیدا شده است ولی إمتثال محقّق شده است و معنا ندارد که مکلّف دوباره با وضو نماز بخواند. [6]

القول الرابع: المراد من الاقتضاء مقدار الاقتضاء أو العلیّة[7]

مرحوم آیت الله علی صافی گلپایگانی که تقریرات درس اصول مرحوم آیت الله حجّت را نوشته است می‌فرماید:«یقتضی به معنای مقدار الإقتضاء است.» [8] یعنی إقتضاء مراتب دارد: یک مرتبه از إقتضاء‌ این است که وقتی مکلّف نماز را با تیمّم خواند، تمام شد و لازم نیست دوباره بخواند. و یک مرتبه دیگر از إقتضاء این است که مکلّف وظیفه‌اش این است که نماز با تیمّم بخواند ولی اگر آب در وقت پیدا شد باید نماز خود را اعاده بکند. پس بحث در مقدار إقتضاء است که إقتضاء چقدر است؟

القول الخامس: المراد من الإقتضاء هو الكشف و الدلالة[9] [10]

برخی هم گفته‌اند: إقتضاء به معنای یکشف است. یعنی أمر فَتَيَمَّمُوا صَعِيدًا طَيِّبًا کاشف از إجزاء است. وقتی به شما می‌گویند: استصحاب بکن «إبقاء ما کان»، بدن من پاک بود لذا استصحاب طهارت کردم و نمازم را خواندم ولی بعد از نماز دیدم بدنم نجس است. آیا نماز را دوباره با بدن پاک بخوانم یا خیر؟ إبقاء ما کان می گوید استصحاب حجّت است و حکم ظاهری می‌گوید شما طهارت داری و شما هم با طهارت ظاهری نماز را خواندی پس همین طهارت ظاهری کفایت می‌کند و نمازت هم درست است. بنابراین از أوامر شارع ما إجزاء را بدست می‌آوریم.

كلام الإمام الخمیني في المقام

مرحوم امام (اعلی الله مقامه الشریف) می‌فرماید: یک اراده داریم و یک مراد و یک غرض. مثلاً خداوند اراده کرده است که ما نماز بخوانیم، مراد نماز خواندن ماست و غرض مصلحتی است که از این نماز دریافت می‌کنیم و به خدا نزدیک می‌شویم «الصلاة قربان کلّ تقیٍ». أمر کاشف از اراده خداوند است پس خداوند اراده کرده است که من نماز بخوانم. حالا که آب نیست طبق آیه فَتَيَمَّمُوا صَعِيدًا طَيِّبًا، نماز را با تیمّم خواندم. آیا مراد حاصل شد یا خیر؟ آیا غرض حاصل شد یا خیر؟ اگر مراد (خواندن نماز) حاصل شد و غرض که همان مصلحت است دریافت شد، اجزاء هم وجود دارد امّا اگر بگویید مراد حاصل نشده و غرض هم دریافت نشده است، پس إجزاء هم وجود ندارد.[11]