درس خارج اصول استاد محسن فقیهی

موضوع: مباحث الفاظ/اوامر/آیا إجزاء، بحث عقلی است یا لفظی؟

خلاصه جلسه گذشته: بحث در رابطه با اجزاء بود. مسأله إجزاء را با دو استفتاء شروع کردیم: ۱) إتیان به أمر اضطراری مانند نمازی که با تیمم بجا آورده شده است، آیا مجزی از نماز با وضو است یا خیر؟ و اگر آب پیدا شد آیا باید نماز را اعاده باید کرد یا اینکه نماز با تیمم کفایت می‌کند؟ ۲) اینکه مثلاً مکلف با اصالة الطهارة و استصحاب طهارت با تصور اینکه لباس یا بدنش پاک است نماز خوانده است ولی بعد از نماز متوجه نجاست آن می‌شود، آیا این أمر ظاهری مکفی از أمر واقعی است یا خیر؟

در اینجا چند قول وجود دارد:

القول الأوّل: أنّ عنوان البحث هل الأمر يقتضي الإجزاء أو لا؟[1] [2] [3] [4]

القول الثاني: أنّ إتیان المأموربه علی وجهه هل يقتضي الإجزاء أو لا؟[5] [6] [7] [8]

تذنیب: في الفرق بین العنوانین (بین القول الأول و الثاني)

بعضی فرموده‌اند «أمر» مقتضی اجزاء است یا نه؟ و برخی فرموده‌اند «إتیان» مقتضی إجزاء‌است یا نه؟ یعنی بعضی کلمه «اتیان» و برخی کلمه «أمر» آورده‌اند. فرق این دو آن است که کسانی که می‌گویند أمر مقتضی اجزاء است یا نه، این بحث را لفظی می‌دانند یعنی می‌خواهند بگویند مثلاً آن أمری که می‌گوید:﴿فَلَمْ تَجِدُوا مَاءً فَتَيَمَّمُوا صَعِيدًا طَيِّبًا﴾[9] این تیمّموا مجزی است. این أمر اقتضای صلّ مع التیمم دارد و این مقتضی اجزاء است پس بحث بحث لفظی است یعنی از أوامر شارع برداشت ما این است که مجزی است و این نمازی که با تیمم خوانده شده است صحیح است و اعاده و قضا ندارد.

امّا برخی از علما فرموده‌اند: «الاتیان» بالمأموربه الاضطراری أو الظاهری یکون مجزیاً أو لا؟ یعنی مثلاً آن نمازی که با تیمم خوانده شده است آیا مجزی است یا خیر؟ آیا اتیان موجب اجزاء می‌شود یا خیر؟[10]

القول الثالث: الأمر و الاتیان به یوجب الإجزاء أم لا؟

نظریه سوم هم این است که أمر و إتیان باهم آیا موجب اجزاء هستند یا خیر؟ به نظر ما هم هر دو (أمر و اتیان) باید اخذ بشود و باید گفت الأمر و الاتیان به یوجب الإجزاء أم لا؟

توضیحی در خصوص آمدن لفظ «اتیان» و «أمر» در اقوال

کسانی که لفظ «اتیان» را آورده‌اند منظورشان این است که بحث عقلی است. اتیان یعنی «مطابقة المأتی به للمأموربه عقلاً یجزی»، وقتی مأتی به با مأموربه مطابق بشود مجزی خواهد بود و این بحث عقلی است. امّا اگر گفتیم «أمر» اقتضای اجزاء دارد بحث لفظی خواهد بود. حالا آیا بحث اجزاء عقلی است یا لفظی؟ ما در مباحث الفاظ ذکر کردیم و صاحب کفایه در مباحث الفاظ آورده است. در بعضی مواقع بحث لفظی است و در بعضی مواقع نیز بحث عقلی است که در اینصورت باید اینطور بگوییم که آیا أمر و ایتان به آن مجزی است یا خیر؟

صاحب کفایة در اینجا (قول دوّم) قید «علی وجهه» را بیان کرده است و فرموده است: «أنّ إتیان المأموربه علی وجهه هل يقتضي الإجزاء أو لا؟»[11] «علی وجهه» یعنی مأموربه با همان شرایطی که دارد انجام بشود. مثلاً مکلف با تصور اینکه لباسش پاک است نماز خوانده است ولی بعد از نماز می‌بیند در حین نماز لباسش نجس بوده است. مکلف طبق شرایط صحیح نماز را بجا آورده است اما بعداً کشف خلاف شده است. یا اینکه مثلاً آب وجود نداشت و مکلف با تیمم نماز خود را خواند اما بعد از نماز آب پیدا شد. در اینجا مکلف طبق شرایط نماز خود را کاملاً صحیح بجا آورده است.

برخی بزرگان فرموده‌اند صاحب کفایة این قید «علی وجهه» را برای چه آورده است؟ نیازی به این قید نبود؛ چرا که اتیان أمر یعنی همانطور که شارع دستور داده است وظیفه شرعی انجام شده است و اینکه مکلف أمر را اتیان کرده است، علی وجهه در داخل آن وجود دارد لذا نیازی به آوردن این قید نبود. مرحوم محقق نراقی می‌فرماید: این قید علی وجهه یعنی «کَما أَمَرَ بِه الشّارع» همانطور که شارع دستور داده است انجام بشود و تخلفی صورت نگیرد.[12]

به نظر ما هم نیازی به آوردن این قید «علی وجهه» نیست و آودن جمله «إتیان به مأموربه آیا مجزی است یا خیر؟» کافی است. و معنای قید «علی وجهه» یعنی علی وجه شرعی و همانطور که شارع دستور داده است و برخی از شرایط را مانند عدم غصب، قصد قربت، طهارت، وضو و ... را مکلف بجا آورده است.

مرحوم امام (اعلی الله مقامه الشریف) می‌فرماید:«أن الإتیان بالمأموربه علی وجهه هل يقتضي الإجزاء أو لا؟» اینکه مرحوم امام لفظ اتیان را آورده است یعنی وی بحث را عقلی گرفته است. در ادامه مرحوم امام می‌فرماید: گاهی دلیل ما عقلی است و گاهی نقلی است.[13]

حرف ما این است که وقتی دلیل ما گاهی عقلی است و گاهی نقلی، پس باید یک عنوان جامعی را ذکر بکنید. اگر از لفظ «اتیان» فقط استفاده بکنید بحث عقلی می‌شود و اگر فقط از لفظ «أمر» استفاده بکنید بحث نقلی خواهد بود. بنابراین باید هر دو را جمع و اینگونه بیان کرد که «الأمر و إتیان به هل یوجب الإجزاء أم لا؟» یعنی أمری آمده است و ما آن را انجام دادیم، حالا آیا این اتیان مجزی است یا نه؟ مثلاً أمر به تیمم آمده است ما هم آن را انجام دادیم، آیا مجزی است یا نه؟ یا مثلاً أمر به صلاة با طهارت ظاهری آمده است مکلف هم طهارت ظاهری داشته ولی طهارت واقعی نداشته است، یا این نماز با طهارت ظاهری مجزی است یا خیر؟

دلیلان علی القول الثاني

الدلیل الأوّل

برخی گفته‌اند «إتیان» موجب اجزاء می‌شود نه «أمر». فعلی را که مکلف بجا آورده است اگر کامل و صددرصد باشد، مجزی خواهد بود. یعنی تمام مصالح را دریافت کرده است اما اگر اتیان ۵۰ درصد را شامل بشود و صددرصد را شامل نشود و مصالح را کامل دریافت نکرده است باید بعداً دوباره انجام بدهد. درست است که أمر وجود دارد و این مفروض و معلوم است ولی این اتیان است که موجب اجزاء است یا خیر؟

به نظر ما بله؛ اتیان حتماً باید باشد اما أمر چه اقتضایی دارد؟ آیا اقتضای أمر این است که در زمان اضطرار برای شما کفایت می‌کند و در زمان اختیار أمر کفایت نمی‌کند؟ یا اینکه أمر می‌گوید مطلقاً کفایت می‌کند و اگر مکلف نماز با تیمم بخواند مطلقاً کافی است و ۵۰ سال هم با تیمم نماز بخواند صحیح است و هیچ اشکالی ندارد؟ آیا أمر این اقتضا را دارد؟ یا اینکه اتیان به تنهایی این اقتضا را دارد؟