درس خارج اصول استاد محسن فقیهی

موضوع: مباحث الفاظ/اوامر/إجزاء

خلاصه جلسه گذشته: بحث در رابطه با اجزاء بود. گفتیم که بحث اجزاء بحث آسانی است و اگر فکر کردید که این بحث مشکل است این را از ذهن خود خارج کنید. بحث، بحث راحتی است اما باید دقت بشود.

الفصل الثالث: في الإجزاء

انسان گاهی أوامر اختیاریه را انجام می‌دهد و گاهی أوامر اضطراریه را انجام می‌دهد. مثلاً اینکه انسان وضو می‌گیرد و سر وقت نماز می‌خواند این از أوامر اختیاریه است و روشن است که این نماز مجزی است. اما گاهی انسان أوامر اضطراری را انجام می‌دهد مثلاً آب نیست و شخص تیمم می‌کند و نماز می‌خواند ولی بعد از مدتی در همان وقت نماز، آب پیدا می‌شود. در اینجا سؤال مطرح می‌شود که آیا مکلّف باید دوباره با آب وضو بگیرد و نماز را اعاده بکند؟ و گاهی نیز این چنین است که بعد از وقت نماز آب پیدا می‌شود. آیا در این موارد نمازی که با تیمم خوانده شده است مجزی است یا خیر؟ آیا نمازی که با تیمم خوانده شده را باید قضا بکند یا خیر؟

کسانی که قائل به اجزاء هستند می‌گویند همان نماز با تیمّم کفایت می‌کند و قضا لازم نیست. مکلّف در آن وقت آب نداشته است لذا با توجّه به آیه ﴿فَلَمْ تَجِدُوا مَاءً فَتَيَمَّمُوا صَعِيدًا طَيِّبًا﴾[1] به وظیفه خود که تیمّم بوده عمل کرده است. بنابراین این سؤال مطرح است که آیا نمازی که با تیمم خوانده شده است مجزی است یا خیر؟

سؤال بعدی این است که مثلاً مکلّف با تصوّر اینکه لباسش پاک است نماز خوانده است و بعد از نماز متوجّه بشود که لباسش نجس بوده است یا اینکه قسمتی از بدنش نجس بوده است و در حال نماز متوجه آن نبوده است و بعد از نماز متوجه شده است. زمانی که نماز می‌خواند استصحاب طهارت و اصالة الطهارة داشته و نماز را خوانده است ولی بعد از نماز متوجه شده است که بدن یا لباسش موقع نماز نجس بوده است. در زمان نماز أمر ظاهری داشته است و محکوم به طهارت بوده است و تصور می‌کرده که لباس یا بدنش پاک است و نمازش را خوانده است اما بعد نماز متوجه نجس بودن آن شده است، آیا این نماز مجزی است یا خیر؟ آیا نماز را باید دوباره بجا بیاورد؟

کسانی که قائل به این هستند که أوامر ظاهری، مقتضی اجزاء هستند می‌گویند این نماز مجزی است.

مسأله اوّلی را اجزاء در أمر اضطراری می‌گوییم و مسأله دوّمی را اجزاء در أمر ظاهری می‌گوییم.

سؤالات مطرح در این بحث:

۱) آیا إتیان أمر اضطراری مجزی از أمر اختیاری است یا خیر؟ مثلاً آیا نماز با تیمّم کفایت می‌کند یا اینکه اگر آب پیدا شد باید وضو بگیرد و نماز را دوباره بجا آورد؟

۲) آیا أمر ظاهری از أمر واقعی مجزی است یا خیر؟ مثلاً مکلف با اصالة الطهارة و استصحاب، محکوم به طهارت بوده است و نماز خود را بجا آورده است ولی بعد از نماز متوجه شده است که لباس یا بدنش نجس بوده است، آیا نمازی که با لباس یا بدن نجس خوانده است، مجزی است یا خیر؟

در جلسات بعد به این سؤالات پرداخته خواهد شد.

آیا این بحث عقلی است یا لفظی؟

اگر بحث عقلی باشد باید به سراغ عقل برویم و ببینیم عقل چه می‌گوید؟ آيا عقل می‌گوید أمر اضطراری از أمر واقعی مجزی است یا خیر؟ آیا أمر ظاهری از أمر واقعی مجزی است یا خیر؟

اگر بحث لفظی باشد این است که از آیات و روایات چه برداشتی داریم؟ مثلاً از اقیموا الصلاة چه برداشت می‌کنیم؟ و یا از آیه ﴿فَلَمْ تَجِدُوا مَاءً فَتَيَمَّمُوا صَعِيدًا طَيِّبًا﴾[2] و روایت «يَكْفِيكَ الصَّعِيدُ عَشْرَ سِنِين»‌[3] چه برداشتی می‌کنیم؟ این روایت می‌گوید با خاک پاک می‌توانی سال‌ها تیمم بکنی و نماز بخوانی. اگر تیمم کافی نباشد ما همه این‌ها را باید قضا بکنیم.

برخی از علما گفته‌اند این بحث لفظی است یعنی برداشت ما از آیات و روایات چیست؟ و بعضی از علما گفته‌اند بحث عقلی است و باید ببینیم که عقل در اینجا چه حکم می‌کند؟ و برخی نیز گفته‌اند این بحث هم عقلی است و هم لفظی، یعنی برخی از قسمت‌های آن با عقل ثابت می‌شود و برخی دیگر از قسمت‌های آن از طریق برداشت از آیات و روایات اثبات می‌شود.

به نظر ما این بحث هم عقلی است و هم لفظی است و از هر دو طریق باید استفاده بکنیم تا بتوانیم جواب این دو سؤال را بدهیم که آيا أمر اضطراری از أمر واقعی مجزی است یا خیر؟ آیا أمر ظاهری از أمر واقعی مجزی است یا خیر؟