درس خارج اصول استاد محسن فقیهی

موضوع: مباحث الفاظ/ وضع/ اوامر-اصل لفظی در أوامر

خلاصه جلسه گذشته: صحبت در رابطه با اصل لفظی در اوامر در توصّلی و تعبّدی بود که آیا در موارد مشکوک، اطلاق ادلّه أوامر اقتضای تعبّدی می‌کند تا قصد قربت لازم باشد یا اقتضای توصّلی می‌کند تا قصد قربت لازم نباشد؟ -در موارد یقینی تعبّدی یا توصّلی، بحثی نداریم. کسانی که اصالة التعبّدیة هستند می‌گویند در موارد مشکوک، قصد قربت لازم است و کسانی که اصالة التوصّلیة هستند می‌گویند در موارد مشکوک، قصد قربت لازم نیست.

نظر مرحوم ایروانی در این بحث:

مرحوم ایروانی می‌فرماید: در موارد مشکوک اصالة‌التعبّدیّة درست است و باید قصد قربت انجام داد.

دلیل مرحوم ایروانی:

ما در کل عبادات این نکته را داریم که ﴿وَمَا أُمِرُوا إِلَّا لِيَعْبُدُوا اللَّهَ مُخْلِصِينَ لَهُ الدِّينَ حُنَفَاءَ وَيُقِيمُوا الصَّلَاةَ وَيُؤْتُوا الزَّكَاةَ﴾[1] یعنی تمام أوامر پروردگار برای لیعبدوا الله مخلصین له الدین است. پس همه جا قصد قربت و اخلاص لازم است. مرحوم ایروانی می‌فرماید: با اطلاق این آیه شریفه اصالة التعبّدیة درست است. یعنی طبق این آیه شریفه، اگر در هر واجبی در تعبّدی یا توصّلی بودن آن شکّ داشته باشیم باید بگوییم تعبّدی است و قصد قربت لازم است. [2]

﴿ وَمَا خَلَقْتُ الْجِنَّ وَالْإِنْسَ إِلَّا لِيَعْبُدُونِ﴾، آیا معنایش این است که همه أوامر تعبدیات است؟ خیر، تعبدیات هم داریم و توصلیات هم داریم. ولی غرض اصلی خلقت عبادت است اما این غرض اصلی مقدماتی دارد ما واجبات تعبدی داریم و واجبات توصلی هم داریم ﴿ وَمَا خَلَقْتُ الْجِنَّ وَالْإِنْسَ إِلَّا لِيَعْبُدُونِ﴾[3] و ﴿وَمَا أُمِرُوا إِلَّا لِيَعْبُدُوا اللَّهَ مُخْلِصِينَ لَهُ الدِّينَ﴾ همه این‌ واجبات برای رسیدن به خلوص و ایمان و عبادت است.

صاحب فصول می‌فرماید: بین دو جمله «ما أمروا إلاّ بالعبادة» و «ما أمروا إلاّ للعبادة» فرق زیادی وجود دارد. جمله اول (بالعبادة) یعنی همه أوامر ما عبادی است و هر عملی که شما انجام می‌دهید باید به صورت عبادت و خلوص نیت باشد، پس قصد قربت می‌خواهد. اما جمله (للعبادة) معنایش این است که غرض اصلی و نهایی از واجبات و مستحبات عبادت است و این که شما به عبادت خدا بپردازید. اما آیا تمام واجبات تعبّدی هستند؟ خیر، خیلی از واجبات توصلی هستند.

اشکال صاحب فصول به مرحوم ایروانی

صاحب فصول در جواب محقق ایروانی می‌فرماید: شما که می‌گویید:‌ وَمَا أُمِرُوا إِلَّا لِيَعْبُدُوا اللَّهَ، این آیه «إلاّ للعبادة» است نه «الا بالعبادة».

و منای آن این است که غرض نهایی خلقت عبادت است نه اینکه تمام احکام عبادی باشند. و برای رسیدن به آن غرض نهایی باید مقدماتی طی بشود مثلاً بدن باید پاک باشد، لباس باید پاک باشد، مکان غصبی نباشد که این‌ها همه واجبات توصلی هستند و قصد قربت نیاز ندارند. اما وضو، تیمّم، غسل و نماز قصد قربت می‌خواهند. پس برخی عبادات قصد قربت نیاز دارند و برخی قصد قربت نیاز ندارند اما در نهایت هدف اصلی این است که انسان به لِيَعْبُدُوا اللَّهَ مُخْلِصِينَ لَهُ الدِّينَ به مقام قرب و عبادت برسد. پس هدف مقام قربت و عبادت است ولی اینچنین نیست که همه مقدمات آن نیز عبادی باشد. مقدمات آن هم عبادی هستند و هم غیرعبادی، لذا هم واجبات توصلی و هم واجبات تعبدی داریم. [4]

به نظر ما 1) این فرمایش صاحب فصول، فرمایش درست و متینی است. 2) دیگر اینکه این آیه ﴿وَمَا أُمِرُوا إِلَّا لِيَعْبُدُوا اللَّهَ مُخْلِصِينَ لَهُ الدِّينَ﴾ مربوط به اصول اعتقادی است نه مربوط به فروع دین. 3) و نکته بعدی اینکه از آنجایی که ما می‌دانیم توصّلیات هم داریم، لذا این حصری که اینجا بیان شده است، حصر اضافی است نه حصر حقیقی. بنابراین فرمایش محقق ایروانی را که می‌فرماید تمام واجبات باید عبادی باشند و اصل در واجبات عبادیت است را نمی‌توانیم بپذیریم و این آیه‌ای فرموده‌اند مانند آیه ﴿ وَمَا خَلَقْتُ الْجِنَّ وَالْإِنْسَ إِلَّا لِيَعْبُدُونِ﴾ است که غرض اصلی خلقت عبادت است اما اینچنین نیست که همه واجبات عبادی باشند.

المقام الرابع: في جریان الأصل العملي (الشرعي أو العقلي) في الشّك بين التوصّلية و التعبّدیّة (الأصل العملي هل یقتضي التعبّدیّة أو التوصّلية؟)

اگر ما بتوانیم از آیات و روایات اصالة التعبّدیة یا اصالة التوصّلیة را استنباط بکنیم، می‌گوییم اصل، اصل لفظی است یعنی اصل در واجبات در مقام شکّ، تعبّدیت است یا توصّلیت. امّا اگر از آیات و روایات نتوانستیم اصالة التعبّدیة یا اصالة التوصّلیة را استفاده بکنیم، نوبت به اصل عملی می‌رسد که اصل عملی آیا برائت است یا احتیاط؟ آیا در موارد شکّ در تعبّدیت و توصّلیت که قصد قربت لازم است یا لازم نیست، آیا قصد قربت را باید بیاوریم (احتیاط) یا اینکه قصد قربت لازم نیست (برائت)؟ پس ما یک بحث به نام اصل لفظی داریم که از آیات و روایات استفاده می‌کنیم و یک بحث داریم به نام اصل عملی، که اگر اصل لفظی نداشتیم نوبت به اصل عملی می‌رسد.