درس خارج اصول استاد محسن فقیهی

موضوع: مباحث الفاظ/وضع/اوامر/معنای قصد قربت در عبادات

خلاصه جلسه گذشته: صحبت در رابطه با قصد قربت در عبادات بود که آیا قصد القربة یا قصد الأمر یا قصد الإمتثال در عبادات أمر عقلیٌ أم أمر شرعیٌ؟

اقوال در مسأله:

    1. قصد القربة معتبر في الطاعة عقلا، لا شرعاً. مرحوم آخوند می‌فرماید: وجوب قصد قربت وجوب عقل است. [1]

    2. اما برخی از علما مانند مرحوم نائینی بر این قائلند که وجوب قصد قربت، وجوب شرعی است. اینکه وجوب قصد قربت شرعی است به این معنا است که اگر شارع مقدس، قصد قربت را در عبادتی لازم بداند می‌گوییم که قصد قربت لازم و واجب است و اگر لازم نداند، می‌گوییم که قصد قربت لازم نیست. بنابراین عقل در اینجا حاکم نیست و شارع مقدس باید وجوب یا عدم وجوب آن را بیان کند. [2]

به نظر ما قول دوم درست است و قصد قربت واجب شرعی است نه واجب عقلی. به دلیل اینکه اکثر واجبات ما توصلی هستند و قصد قربت در آن‌ها لازم نیست و لزومی هم ندارد در هر جایی قصد قربت باشد و فقط در بعضی از موارد خاص مانند نماز، روزه و ... ، قصد قربت لازم شده است. بنابراین اگر دلیل شرعی داشته باشیم که قصد قربت لازم است می گوییم قصد قربت واجب است و اگر دلیل شرعی نداشته باشیم می گوییم قصد قربت واجب نیست.

    3. بعضی از علما فرموده‌اند: قصد قربت در ترتّب ثواب دخیل است نه در صحت عمل.[3] یعنی قصد قربت برای صحت عمل نیست بلکه انسان اگر بخواهد در امتثال اعمال، ثواب ببرد باید قصد قربت داشته باشد.

به نظر ما این فرمایش درستی نیست زیرا فرمایش آن‌ها به این معنی است که نماز بدون قصد قربت درست است ولی ثوابی بر آن مترتب نیست. بله در توصّلیات اگر قصد قربت باشد ثواب دارد ولی اگر قصد قربت نباشد ثواب ندارد ولی در تعبّدیات اگر قصد قربت نباشد عمل عبادی باطل است. به نظر ما نماز بدون قصد قربت و با ریا، باطل است نه اینکه گفته شود نماز درست است ولی ثواب ندارد، بلکه نماز بدون قصد قربت باطل است.

تذنيب: في أنحاء قصد القربة (في المراد من قصد القربة)

معنای قصد قربت:

مباحثی در اینجا مطرح است که آیا باید چیزی به زبان آورده بشود یا به زبان آوردن لازم نیست؟ آیا قصد قربت لفظ است یا معنا است یا نیت؟ قصد قربت چیست؟

اقوال در مسأله: .

قول أول: قصد القربة هو إتيان الفعل بداعي الأمر[4]

به نظر ما که نظر عده‌ای از علما هم هست معنای قصد قربت، داعی الهی است. مثلاً اگر از شخص سؤال بشود که چرا پا شدی؟ جواب می‌دهد: می‌خواهم برای خدا غسل کنم یا می‌خواهم برای خدا وضو بگیرم یا می‌خواهم برای خدا نماز بخوانم. همین که جواب می‌دهد می‌خواهم فلان کار را بکنم داعی الهی است. حتی ممکن است انسان حرفی هم به زبان نیاورد ولی با اینکه مشغول کار دیگری بود، بلند شد برای انجام عملی و در قلب او چنین بود که اگر کسی از وی سؤال کند که چرا بلند شدی؟ جواب بدهد مثلاً می‌خواهم نماز بخوانم یا غسل کنم و یا ... ، این داعی الهی است و همین قصد قربت است. اما اینکه به زبان آورده شود که من قصد فلان عمل را دارم قربة‌الی الله، این لزومی ندارد و همین که اگر قلب شما را بشکافند، در ته دل شما این است که مثلاً برای خدا می‌خواهید وضو بگیرید یا غسل کنید یا ...

قول دوم: قصد القربة هو إتيان العمل بداع إلهي و بنحو مرتبط به تعالى[5]

بعضی‌ها جمله‌ای را به این قول اضافه کرده‌اند که بداعی الهی و بنحو مرتبط إلیه. یعنی کاری که ارتباط با خدا داشته باشد.

ما گفتیم فقط به داعی الهی باشد کافی است، اما ارتباط با خدا برای قصد قربت کافی است یا خیر؟ اگر انسان به کسی بگوید که من اهل نماز هستم و با این گفتن می‌خواهد ریا بکند، در واقع به دو جنبه برای نماز بلند شده است یکی اینکه به خاطر فلان شخص بلند شده است که بگوید من انسان متدینی هستم و می‌خواهم نماز اول وقت بخوانم و هم می‌خواهد برای خدا نماز بخواند. آیا به این کار می‌شود گفت: مرتبط إلی الله یا خیر؟ این عمل وی هم یک نوع ارتباطی با خدا دارد چرا که یک قصد او به جا آوردن أمر الهی است و دیگری ریا. به نظر ما این جمله مرتبط إلیه، کافی نیست و باید خالص لله باشد و فقط داعی برای خدا باشد. پس اگر داعی فقط برای خدا باشد، این قصد قربت است. اما اگر داعی دو چیز باشد یکی برای خدا و دیگری برای چیز دیگری، این داعی برای خدا نیست، لذا قصد قربت نیست.

قول سوم: قصد القربة هو إتيان العمل بداعي الأمر و الامتثال بقصد الأمر[6]

برخی فرموده‌اند قصد قربت، بجا آوردن عمل به قصد امتثال است. ولی به نظر ما همانطور که برخی از علما هم فرموده‌اند، قصد امتثال لازم نیست و همین که داعی الهی باشد کافی است.