درس خارج اصول استاد محسن فقیهی

موضوع: مباحث الفاظ/وضع/اوامر/تعریف تعبّدی و توصّلی

خلاصه جلسه گذشته: صحبت در رابطه با توصّلی و تعبّدی بود که چند مورد از تعاریف و فرق آن‌ها در جلسات قبل بیان شد.

تعریف مرحوم امام (ره) از تعبّدی و توصّلی:

مرحوم امام (ره) در تعریف تعبّدی و توصّلی می‌فرماید:

واجبات دارای اقسامی هستند:

1) یک قسم از آن‌ها این است که صرف الوجود مطلوب مولی است یعنی قصد قربت در آن‌ها لازم نیست و همین که وجود پیدا بکنند کافی است، مانند: ستر العورة. ستر عورت واجب است ولی نه قصد قربت در آن لازم است و نه قصد عنوان. پس اگر ستر عورت تحقق پیدا بکند به هر نیّتی که باشد کافی است، این واجب، واجب توصّلی است.

2) اما یک قسم دیگر از واجبات این است که در آن‌ها قصد قربت لازم نیست ولی قصد عنوان لازم است، مانند: ردّ السلام (جواب سلام)، که قصد قربت در آن لازم نیست ولی جواب سلام حتی در داخل نماز، باید داده بشود. این هم واجب توصّلی است و قصد قربت نمی‌خواهد اما قصد عنوان (قصد بشود که این جواب سلام فلان کس است که سلام داد) در آن لازم است، و باید جواب سلام شخص داده بشود.

3) قسم دیگر واجباتی هستند که قصد قربت در آن‌ها لازم است و خود این واجبات دو قسم هستند: الف- یک قسم از آن‌ها واجبات عبادی هستند یعنی واجباتی هستند که عبادت خداوند متعال هستند، مانند: نماز. ب- قسم دیگر مانند زکات و خمس، قصد قربت در آن‌ها لازم است ولی عبادت خداوند متعال نیستند.[1]

نکته اوّل:

فرق بین ردّ سلام و نماز، این است که ردّ سلام واجب توصّلی است که قصد عنوان در آن لازم است ولی قصد قربت لازم نیست ولی نماز واجب تعبّدی است که قصد قربت در آن لازم است. لذا اگر انسان ریائاً جواب سلام را بدهد، نماز با ریا باطل می‌شود ولی جواب سلام باطل نمی‌شود.

نکته دوّم:

زکات و خمس که در آن‌ها قصد قربت لازم است آیا با نماز فرقی دارند یا خیر؟ هم در نماز و هم در زکات و خمس قصد قربت لازم است. مرحوم امام (ره) می‌فرماید: نماز واجب تعبّدی است که عنوان عبادت بر آن صدق می‌کند ولی زکات و خمس با اینکه در آن‌ها قصد قربت لازم است، عنوان عبادت بر آن‌ها صدق نمی‌کند. نظر استاد: اینجا جای تأمل است، آیا زکات و خمس عبادت نیستند؟ اینجا شاید جای اشکال به مرحوم امام باشد. شاید بتوان گفت عبادت بر آن‌ها صدق می‌کند و از بهترین عبادات هستند. اما با اینکه در این‌ها قصد قربت لازم است اگر همراه با ریا باشند، زکات و خمس شخص باطل نیست و اجر شخص کم می‌شود یعنی همراه با ثواب، گناه هم کرده است.

بهترین تعریف از تعبدی و توصلی از نظر استاد:

بهترین تعریفی که برای تعبّدی و توصّلی می‌توان کرد این تعریف است: تعبّدی، چیزی است که در آن جهت عبودیّت است و توصّلی آن است که در آن جهت عبودیّت وجود ندارد. این تعریف دارای محسناتی است از جمله اینکه تعبدیّات فقط واجبات نیستند بلکه مستحبّات هم هستند که تعبّدی هستند مانند: دعای کمیل، دعای ندبه و زیارات. پس تعبدیّات دو قسم هستند: واجبات تعبّدی و مستحبات تعبّدی، و این تعریف شامل هر دو (واجب تعبّدی و مستحب تعبّدی) می‌شود. بعضی گفته‌اند: «مایلزم فیه قصد القربة» ولی ما در تعریف می‌گوییم: «ما فیه جهة العبودیّة». انسان در مستحبّات اگر قصد قربت و عبودیّت نداشته باشد و مرتکب ریا بشود فقط آن کار مستحبی به درستی انجام نشده است و عقاب ندارد و شاید ثواب کمتری دارد، مانند اینکه ریائا در مجلس عزای اباعبدالله شرکت بکند. لذا در مستحبّات تعبّدی نیز برای رسیدن به ثواب بیشتر، قصد قربت لازم است.

[1] تهذيب الأُصول - ط نشر آثار الإمام الخميني، السبحاني، الشيخ جعفر؛ تقرير بحث السيد روح الله الخميني، ج1، ص207.