درس خارج اصول استاد محسن فقیهی

موضوع: مباحث الفاظ/وضع/اوامر/دلالت جمله خبریه در مقام طلب و بعث بر وجوب

خلاصه جلسه گذشته: صحبت در این بود که آیا جمله خبریه در مقام انشاء، دلالت بر وجوب دارد یا ندارد؟

سائل سؤال می‌کند من در نماز رکوع را فراموش کردم تکلیف من چیست؟ حضرت در جواب به جای اینکه بفرماید: أعد الصلاة، می‌فرماید: یُعیدُ الصلاة. یا مثلاً سائل از غسل سؤال می‌کند، حضرت در جواب به جای اینکه بفرماید إغتسل، می‌فرماید: یغتسل. در روایات موارد زیادی داریم که به جای فعل أمر، جمله خبریه استعمال شده است. در این موارد آیا جمله خبریه دلالت بر وجوب می‌کند یا خیر؟

دو قول در اینجا وجود دارد:

القول الأول: أنّها تدل على الوجوب[1]

مرحوم آخوند در کفایه می‌فرماید: جمله خبریه أظهر و آکد است. أظهر یعنی ظهور آن بر وجوب از فعل أمر بیشتر است و آکد یعنی تأکید آن بر وجوب از فعل أمر بیشتر است.[2]

اشکال آیت الله مکارم (سلمه الله تعالی) بر فرمایش مرحوم آخوند:

آیت الله مکارم (سلمه الله تعالی) اظهریت جمله خبریه را قبول می‌کند ولی آکدیت را قبول نمی‌کند. توضیح این که گفته می‌شود الکنایة أبلغ من التصریح، این معنای ابلغیت و اظهریت است یعنی اگر ظهور بر وجوب یعید الصلاة و أعد الصلاة را اگر باهم مقایسه بکنید، ظهور یعید الصلاة بیشتر است. اگر مثلاً أعد الصلاة 70 درصد دلالت بر وجوب می‌کند یعید الصلاة 80 درصد دلالت بر وجوب می‌کند. مرحوم آخوند می‌فرماید: جمله خبریه علاوه بر اظهریت، آکد هم هست. آکد یعنی اینکه تأکید وجوب جمله خبریه بیشتر باشد. یعنی مثلاً‌ در أعد الصلاة و یعید الصلاة که وجوب وجود دارد وجوب یعید الصلاة بیشتر باشد مثل اینکه یک گناه صغیره باشد و یک گناه کبیره، و این غیر از اظهریت است به عبارتی مطلوبیت شارع مقدس در اینجا بالاتر است وقتی می‌فرماید: إعد الصلاة، اعاده صلاة در اینجا برای مولی مطلوب است ولی وقتی می‌فرماید: یعید الصلاة، مطلوبیت اعاده صلاة برای مولی بیشتر است. آیت الله مکارم (سلمه الله تعالی) می‌فرماید: دلیلی وجود ندارد که جمله خبریه از فعل أمر آکد باشد، اظهر هست ولی آکد نیست چه گفته شود ﴿فاغسلوا وجوهکم﴾[3] و چه بگوییم یغسلون وجوهکم، از لحاظ وجوب هیچ فرقی باهم ندارند.[4]

به نظر ما فرمایش آخوند درست است که جمله خبریه در مقام طلب هم أظهر است و هم آکد. یعنی تأکید بیشتری دارد و شارع مقدس در جاهایی که تأکید بیشتری دارد با جمله خبریه بیان فرموده است. و با اینکه صیغه أمر دلالت بر مطلق طلب دارد نه دلالت بر وجوب، ولی در یعید الصلاة می‌گوییم دلالت بر وجوب دارد به دلیل اینکه شارع مقدس می‌خواهد مطلوبیت بیشتر آن را بیان بکند و مطلوبیت مراتبی دارد مطلوبیت ضعیف و مطلوبیت شدید. اصل أمر دلالت بر مطلوبیت می‌کند و در لغت نیز آمده است أمَرَ أی طلب، طلب دارای مراتب ضعیف و شدید است ولی یعید محقق الوقوع است و به معنی حتما إعاده می‌کند، است. مثلا آیه: ﴿لَا يَمَسُّهُ إِلَّا الْمُطَهَّرُونَ﴾[5] و یا مانند: لا يَنامُ المُسلمُ و هُو جُنُبٌ و لا يَنامُ إلاّ على طَهورٍ[6] مسلمان، در حال جنابت نمى‌خوابد و جز با طهارت به بستر خواب نمى‌رود. جمله خبریه هستند ولی برداشت از آن‌ها، أمر همراه با تأکید بیشتر است و اگر همین آیه و روایت با فعل أمر بیان می‌شد، این تأکید را نداشت. لذا به نظر ما تأکید جمله خبریه از فعل أمر بیشتر است. ولی آیت الله مکارم می‌فرماید: جمله خبریه تأکید بیشتر ندارد و فرقی بین جمله خبریه و صیغه أمر نیست. ولی مرحوم آخوند می‌فرماید: جمله خبریه آکد است و به نظر ما هم نظر مرحوم آخوند درست است و این برداشت عرفی است.

اشکال دیگر:

آیت الله سبحانی (سلمه الله تعالی) می‌فرماید: اینکه گفته می‌شود استعمال اللفظ فی ما وضع له حقیقةٌ و فی غیره مجازٌ، معنای آن این است که تطابق الارادة الاستعمالیة و الارادة الجدیة. در معنای حقیقی، اراده استعمالی با اراده جدی باید باهم مطابق باشند مانند: رأیت اسداً، یعنی یک شیر را دیدم. در اینجا هم اراده استعمالی و هم اراده جدی شیر است. اما زمانی اراده استعمالی وجود دارد ولی اراده جدی وجود ندارد، مانند: زیدٌ کثیر الرماد؛ خاکستر منزل زید زیاد است ولی در واقع زید در منزل خود اصلا خاکستر ندارد و معنای این جمله این است که سخاوت زید زیاد است به عبارتی اراده استعمالی از کثیر الرماد، خاکستر است ولی اراده جدی از آن سخاوت است. در اینجا اراده استعمالی با اراده جدی باهم مطابقت ندارند. آیت الله سبحانی (سلمه الله تعالی) می‌فرماید: اگر اراده استعمالی با اراده جدی مطابقت نداشته باشد، مجاز خواهد بود و اگر باهم مطابقت داشتند حقیقت است.

سؤال این است که اگر شخصی در نماز رکوع را فراموش بکند امام صادق (علیه السلام) می‌فرماید: یعید الصلاة. این جمله یعید الصلاة را چگونه معنا می‌کنید؟ اراده استعمالی آن چیست؟ خبر است یا انشاء؟ منظور از یعید الصلاة، انشاء یعنی اعاده بکن است پس اخبار نیست که احتمال صدق و کذب در آن باشد. پس در اینجا هم اراده استعمالیه و هم اراده جدیه، انشاء است.

آیت الله سبحانی (سلمه الله تعالی) می‌فرماید: اراده استعمالی خبر است و اراده جدی انشاء است.[7] ما این فرمایش آیت الله سبحانی را قبول نداریم. سؤال ما این است که آیا اراده استعمالی و اراده جدی کلمه یعید یکی است یا دوتاست؟ آیا معنی یعید این است که نماز را اعاده می‌کنند یا اینکه نمازت را اعاده بکن است؟ حضرت دارد جواب سؤال سائل را می‌دهد پس معنی یعید این است که نمازت را اعاده بکن ولی با این صیغه که بیان می‌دارد اظهر، ابلغ و آکد است. بنابراین به نظر ما این فرمایش آیت الله سبحانی (سلمه الله تعالی) درست نیست بلکه تطابق اراده استعمالی و اراده جدی در جمله خبریه در مقام انشاء وجود دارد و هم اراده استعمالی و هم اداره جدی امام صادق (علیه السلام) در یعید انشاء و مجاز است. یعنی یعید به معنای انشاء و اعد استعمال شده است. سؤال این است که آیا یعید خبر است که احتمال صدق و کذب در آن وجود دارد و یا اینکه انشاء است که احتمال صدق و کذب در آن وجود ندارد؟ انشاء است که احتمال صدق و کذب در آن وجود ندارد. که هم اراده استعمالی آن انشاء است و هم اراده جدی آن.