درس خارج اصول استاد محسن فقیهی
1401/12/01
بسم الله الرحمن الرحیم
موضوع: مباحث الفاظ/وضع/اوامر/استعمال جمله خبریه در مقام طلب و بعث
خلاصه جلسه گذشته: صحبت در این بود که آیا جمله خبریه در مقام انشاء، حقیقت است یا مجاز یا کنایه و یا دلالت التزامی؟
در جلسه گذشته گفتیم که مرحوم ایروانی و مرحوم محقق خویی، قول چهارم (دلالت التزامی) را پذیرفته‌اند. [1] [2]
اقوال متعددی در اینجا بیان شد ولی به نظر ما استعمال جمله خبریه در مقام انشاء، مجاز است. مثلاً سائل از امام معصوم (علیه السلام) سؤال می کند که کسی در نماز رکوع یادش برود چکار باید بکند؟ حضرت می‌فرماید: یُعیدُ الصلاة، یعنی به جای فعل أمر از فعل مضارع و جمله خبریه استفاده می‌کند. این جمله خبریه در مقام انشاء و أمر است و یعید به معنای أعد است و وظیفه شخص را تعیین می‌کند.
آیت الله مکارم (سلمه الله تعالی) می‌فرماید: اراده استعمالی یُعیدُ إخبار (اعاده می‌کند) است و مراد جدی آن انشاء (اعاده بکن) است. بعضی‌ها خیلی ارادت دارند و امتثال کننده قطعی هستند و هر چه شما گفته شود حتما انجام می‌دهند. در سؤال از امام معصوم (علیه السلام) هم شخص سؤال می‌کند: شخصی در نماز رکوع را فراموش کرده چکار باید بکند؟ حضرت می‌فرماید: یُعید. إخبار در مقام انشاء یعنی آن شخص ممتثل و گوش به فرمان است و می‌داند که هر چیزی بگوید انجام خواهد داد. لذا مقام فرق می‌کند در برخی موارد به کسی می‌خواهید حرفی بزنید که حرف گوش کن نیست و معلوم نیست آن کار را انجام بدهد یا ندهد ولی یک زمانی به کسی حرفی می‌گویید که می‌دانید گوش به فرمان است، در اینصورت از (یُعید) إخبار در مقام انشاء استفاده می‌کنید و معنایش این است که شما از آنجایی که انسان ممتثل و حرف گوش‌کنی هستی حتما اعاده خواهی کرد و مقصود این است که کسی که ملتزم به شرع است اعاده می‌کند المؤمن یُعید. [3]
مرحوم شهید صدر هم همین مطلبی که آیت الله مکارم فرموده‌اند را بیان کرده است و می‌فرماید: المؤمنون عند شروطهم را المؤمنون یوفون بشروطهم، معنا بکنیم. المؤمنون عند شروطهم خبر است ولی به معنای یوفون بشروطهم است یعنی مؤمن به شرط و عهد خود وفا می‌کند. در یُعید الصلاة هم همین مطلب را می‌گوییم یعنی بگوییم المؤمن یُعید الصلاة. مؤمن متدین مطیع نماز خود را اعاده می‌کند.[4]
به نظر ما این فرمایش درست نیست و دلیلی بر این مطلب نداریم. سؤال ما از شهید صدر این است: آیا واقعاً قصد امام صادق (علیه السلام) از یُعید الصلاة این است که نماز را اعاده می‌کنند؟ یا این است که نماز را اعاده بکن؟ قصد امام (علیه السلام) انشاء است یا إخبار؟ حضرت با احترام بیشتر می‌خواهد بفرماید: اعاده بکن. اگر بگویید قصد امام صادق (علیه السلام) إخبار است به معنی این است که می‌خواهد از آینده خبر بدهد که در آینده مؤمنین اعاده می‌کنند. ولی اگر بگویید یُعید به معنای اعاده بکن است قصد حضرت انشاء است. به نظر ما اینکه ادعا شود به معنای إخبار است، درست نیست چرا که شاید در آینده مؤمنینی باشند که اعاده نکنند. اگر به عرف هم مراجعه کنیم همین انشاء برداشت می‌شود، بنابراین کلام امام (علیه السلام) در کلماتی مانند یعید الصلاة و یا یغتسل به معنای اعد و اغتسل است و قصد امام (علیه السلام) انشاء است و اصلاً در اینجا قصد إخبار وجود ندارد.
المقام الثاني: الجملة الخبریّة التي تستعمل في مقام الطلب و البعث هل تدل على الوجوب أو لا؟
نکته دیگر این است که جمله خبریه در مقام طلب و بعث دلالت بر وجوب دارد یا ندارد؟ اگر «اعد الصلاة» گفته بشود فعل أمر است پس دلالت بر وجوب دارد. اما اگر «یُعید الصلاة» گفته شود، آیا دلالت بر وجوب دارد یا ندارد؟
دو قول در اینجا وجود دارد:
القول الأول: أنّها تدل على الوجوب[5]
عده‌ای بر این قائل هستند که جمله خبریه در مقام طلب، نه تنها بر وجوب دلالت می‌کند بلکه ابلغ و آکد است. ابلغ یعنی این جمله «یعید» از «اعد» در دلالت بر وجوب اظهر است و آکد یعنی تأکید «یعید» از «اعد» بیشتر است و اگر «اعد» فعل أمر و واجب معمولی است «یعید» واجب مؤکد است.
القول الثاني: أنّها تدل على الندب[6]
یک عده‌ای هم بر این قائلند که جمله خبریه در مقام طلب، بر وجوب استحباب دلالت می‌کند.
نظر استاد
در این اقوال افراط و تفریط وجود دارد یک عده بر این قائل هستند که هم ابلغ است و هم آکد. و یک عده هم می‌گویند بر استحباب دلالت دارد. ما در بحث أمر گفتیم که صیغه أمر دلالت بر مطلق رجحان دارد و دلالت بر وجوب ندارد. ممکن است در جایی استحباب باشد و جایی دیگر وجوب. در اینجا نظر ما این است که «یعید» افاده وجوب می‌کند. «اعد» با اینکه فعل أمر است إفاده وجوب نمی‌کند مگر اینکه قرینه‌ای باشد ولی «یعید» افاده وجوب می‌کند به دلیل اینکه در اینجا قرینه وجود دارد. اگر در جایی قرینه بر وجوب وجود داشته باشد دلالت بر وجوب می‌کند. قرینه در اینجا سؤال سائل است که می‌پرسد: اگر کسی در نماز، رکوع یادم برود چکار باید بکنم؟ حضرت می‌فرماید: یُعیدُ الصلاة. اگر اعاده مستحب باشد و واجب نباشد، آیا امام (علیه السلام) برای این شخص تعیین وظیفه کرده است؟ آیا جواب سائل را درست داده است یا خیر؟ امام باید جواب بدهد که آیا باید اعاده بکند یا نکند؟ اگر امام أمر مستحبی را بیان بکند این جواب درست نیست. اینکه سائل سؤال می‌کند رکوع نماز یادم رفته است آیا نماز من باطل است یا خیر؟ اگر منظور امام (علیه السلام) از یعید مستحب باشد، جواب جواب درستی نیست. پس در اینجا از سؤال و جواب قرینه وجود دارد که اینجا مقصود این است که باید اعاده بکنی. پس و لو اینکه در صیغه أمر «أعد الصلاة» قائل به وجوب نیستیم و قائل به مطلق رجحان هستیم ولی در اینجا به قرینه سؤال و جواب قائل به وجوب هستیم.
