درس خارج اصول استاد محسن فقیهی

موضوع: مباحث الفاظ/وضع/اوامر/استعمال جمله خبریه در مقام طلب و بعث

خلاصه جلسه گذشته: صحبت در این بود که آیا جمله خبریه در مقام انشاء، حقیقت است یا مجاز و یا کنایه؟ مثلاً‌ سائل از امام معصوم (علیه السلام) سؤال می کند که کسی در نماز رکوع یادش رفته است چکار باید بکند؟ حضرت می‌فرماید: یُعیدُ الصلاة، یعنی به جای فعل أمر از فعل مضارع و جمله خبریه استفاده می‌کند. این جمله خبریه که در مقام انشاء و أمر ‌است و یعید به معنای أعد است و وظیفه شخص را تعیین می‌کند، آیا این جمله یعید الصلاة، حقیقت است یا مجاز و یا کنایه؟

سه قول در این مسأله وجود دارد:

۱) عده‌ای گفته‌اند استعمال حقیقی است.[1] [2] [3]

۲) عده‌ای گفته‌اند استعمال مجازی است. [4] [5] [6]

۳) و برخی گفته‌اند استعمال کنایی است. این نظریه‌ عده‌ای از علما مانند آیت الله مکارم، آیت الله سبحانی و محقق رشتی است. [7] [8] [9]

توضیح اینکه دو نوع اراده وجود دارد: ۱) اراده استعمالی ۲) اراده جدی. مثلاً‌ گفته می‌شود: زیدٌ کثیرالرماد، مراد استعمالی و معنای حقیقی این جمله این است که خاکستر منزل زید زیاد است. اما اراده جدی از این جمله سخاوت زید است. در مراد استعمالی ممکن است دروغ باشد مثلاً الان کسی خاکستر ندارد منازل همه گازکشی است و گاز مصرف می‌کنند. حالا سؤال این است که آیا در یُعیدُ مراد استعمالی و مراد جدی یکی هستند یا خیر؟ آیا مراد از جمله یُعیدُ، إخبار (اعاده می‌کند) است یا اینکه انشاء (اعاده بکن) است؟

آیت الله مکارم، آیت الله سبحانی و محقق رشتی می‌فرمایند: اراده استعمالی یُعیدُ إخبار (اعاده می‌کند) است و مراد جدی آن انشاء (اعاده بکن) است. آیت الله مکارم برای اینکه این مطلب را جا بیندازد می‌فرماید: شما دیده‌اید که بعضی‌ها به شما خیلی ارادت دارند و امتثال کننده قطعی است و هر چه شما بگویید حتما انجام می‌دهد. در سؤال از امام معصوم (علیه السلام) هم شخص سؤال می‌کند: شخصی در نماز رکوع را فراموش کرده‌ چکار باید بکند؟ حضرت می‌فرماید: یُعید. إخبار در مقام انشاء یعنی آن شخص ممتثل و گوش به فرمان است و می‌داند که هر چیزی بگوید انجام خواهد داد. لذا مقام فرق می‌کند در برخی موارد به کسی می‌خواهید حرفی بزنید که حرف گوش کن نیست و معلوم نیست آن کار را انجام بدهد یا ندهد ولی یک زمانی به کسی حرفی‌ می‌گویید که می‌دانید گوش به فرمان است، در اینصورت از (یُعید) إخبار در مقام انشاء استفاده می‌کنید و معنایش این است که شما از آنجایی که انسان ممتثل و حرف گوش‌کنی هستی حتما اعاده خواهی کرد و مقصود این است که کسی که ملتزم به شرع است اعاده می‌کند المؤمن یُعید. [10]

به نظر ما اینکه بگوییم یُعید همان إخبار است و مقصود امام آن شخصی است که حتما امتثال می‌کند لذا لفظ یعید برای وی بکار برده است، درست نیست. سؤال ما از این بزرگواران این است که قصد متکلم و امام از یُعید إخبار است یا انشاء؟ به نظر ما امام (علیه السلام) در اینجا در مقام إخبار نیست بلکه إخبار در مقام انشاء است. یعنی جمله، جمله خبریه است که حقیقت آن إخبار است ولی در معنای مجازی (انشاء) استعمال شده است و با توجه به قرینه‌ حالیه (سؤال) که وجود دارد به معنای أعِد الصلاة است. دلیل آن این است که کلام معصوم برای یک مخاطب خاص نیست که شما بگویید چون آن مخاطب شخص مؤمن و ممتثلی است امام جمله خبریه (یُعید) را برای وی بکار برده است. کلام معصوم روایت است و دست به دست می‌شود و همه جامعه اسلامی از این کلام می‌خواهند بهره ببرند و خود ائمه (علیهم السلام) هم می‌دانستند که در آینده این کلام به دست شیعیان خواهد رسید و بعضی‌ افراد مطیع و بعضی غیرمطیع هستند. لذا به نظر ما اینکه بگویی این جمله برای مخاطب خاص است، این توجیه کافی نیست. مشابه این حرف در مقام تهدید است، مثلاً برای کسی که کار ناشایستی انجام می‌دهد در مقام تهدید گفته می‌شود: إفعل ما شئت، یعنی فلان کار را نکن، اگر انجام بدهی چنین وچنان می‌کنم. در اینجا قرینه وجود دارد که إفعل ما شئت یعنی این کار را نکن، نه اینکه این کار را بکن. یعنی این جمله أمر است ولی در مقام نهی و تهدید است. لذا بهتر این است که بگوییم یُعید، به معنای أعِد الصلاة است و به خاطر دلیلی که گفتیم نمی‌توانیم بگوییم امام مخاطب خاص (مؤمن و ممتثل) را در نظر گرفته است.

القول الرابع: أن الجملة الخبریّة استعملت في ما وضعت له بداعي الإخبار لکنه بنحو یدل بالالتزام على الطلب.[11] [12]

توضیح اینکه سه نوع دلالت وجود دارد: ۱) دلالت مطابقی ۲) دلالت تضمنی و ۳) دلالت التزامی.

دلالة اللفظ علی تمام ما وضع له، مطابقةٌ و علی جزئه، تضمنٌ و علی الخارج، التزامیٌ. دلالت التزامی یعنی یک جمله دلالت می‌کند بر خارج لازم؛ یعنی یک أمری که خارج از معنا است ولی لازمه آن معنا است.

مرحوم ایرونی در حاشیه کفایه خود می‌فرماید: یُعید یک دلالت مطابقی دارد و آن إخبار است و به معنای اعاده می‌کند است و یک دلالت التزامی دارد و آن انشاء است و به معنی أعد الصلاة است و تعبیر ایشان این است که المؤمنون عند شروطهم؛ یعنی المؤمنون یوفون بشروطهم، مؤمن به شرط خود وفا می‌کند. دلالت مطابقی یوفون بشروطهم، إخبار است اما وفا بکن به شرطت، إنشاء است. پس المؤمنون عند شروطهم، إخبار در مقام إنشاء است یعنی دلالت مطابقی آن إخبار است و دلالت التزامی آن إنشاء است و به معنای این است که مؤمنون باید به شروط خود وفا بکنند. [13]