درس خارج اصول استاد محسن فقیهی

موضوع: مباحث الفاظ/وضع/اوامر/استعمال جمله خبریه در مقام طلب و بعث

خلاصه جلسه گذشته: صحبت در این بود که آیا جمله خبریه در مقام انشاء، حقیقت است یا مجاز و یا کنایه؟ مثلاً‌ سائل از امام معصوم (علیه السلام) سؤال می کند که رکوع در نماز یادم رفت، حضرت می‌فرماید: یُعیدُ الصلاة یا مثلاً در جواب سؤال دیگری می‌فرماید: یغتسل، یعنی به جای فعل أمر از فعل مضارع و جمله خبریه استفاده می‌کند. این جمله خبریه که در مقام انشاء ‌است و وظیفه شخص را تعیین می‌کند، آیا این جمله یعید الصلاة، حقیقت است یا مجاز و یا کنایه؟

سه قول در این مسأله وجود دارد:

قول اول: .

القول الأول: أنّه بنحو الحقيقة[1]

مرحوم آخوند می‌فرماید: حقیقت است. یُعیدُ صلاته یعنی اعد الصلاة و بداعی انشاء است ولی به معنای حقیقی است.[2] [3] [4]

اشکال اول:

اگر بگوییم این در معنای حقیقی خود استعمال شده است یلزم الکذب علی الحکیم تعالی، لازمه آن کذب است. اینکه امام فرموده است یعید صلاته، امام که دروغ نمی‌گوید چرا که یُعیدُ یعنی اعاده می‌کند در حالیکه برخی از مردم اعاده نمی‌کنند. یُعیدُ إخبار است و إخبار احتمال صدق و کذب در آن وجود دارد. مثلاً یضرب یعنی می‌زند، اگر شخص نزند این فعل یضرب، کذب خواهد بود. فعل یُعیدُ هم چنین است، اگر شخص اعاده بکند صادق است و اگر اعاده نکند کاذب است. اما اگر أعد (اعاده بکن) گفته شود کذب در آن معنایی ندارد. بنابراین یُعیدُ که إخبار است احتمال صدق و کذب در آن وجود دارد و یلزم الکذب.[5]

جواب مرحوم آخوند از اشکال اول:

جمله خبریه در صورتی کذب می‌شود که به داعی اخبار باشد اما وقتی به داعی انشاء باشد کذب نیست؛ مانند: زیدٌ کثیر الرماد، مهزول الفصیل. خاکستر منزل زید زیاد است یعنی چون زید انسانی سخی است و معمولاً مهمان زیاد دارد لذا خاکستر منزلش هم زیاد است. و این کنایه از سخی بودن زید است. حالا اگر زید مثلاً گاز داشته باشد و خاکستری هم نداشته باشد و در عین حال انسان مهمان‌نواز و سخی هم هست، و باز هم گفته شود زیدٌ کثیر الرماد آیا این کذب است؟ این کذب نیست و مقصود این نیست که خاکستر زید زیاد است بلکه کنایه از مهمان نوازی و سخاوتمند بودن زید است. در مانحن فیه هم منظور از یعید الصلاة این است که وظیفه این است که باید نماز اعاده بشود. و اینکه آیا شخص اعاده می‌کند یا نه، کاری به آن ندارد بلکه وظیفه انسان مکلف را که اگر رکوع را فراموش کرد، بیان می‌فرماید.[6]

اشکال دوم به مرحوم آخوند:

در إخبار قصد حکایت وجود دارد ولی در إنشاء قصد حکایت وجود ندارد مثلاً وقتی گفته می‌شود أعد الصلاة (نماز را اعاده بکن) قصد حکایت در اینجا وجود ندارد ولی مثلاً وقتی گفته می‌شود یضرب، حکایت از فعل خارجی می‌کند.

سؤال این است که وقتی امام معصوم می‌فرماید: یعید صلاته، آیا قصد إخبار دارد یا إنشاء؟ قصد انشاء دارد. یعنی امام معصوم (علیه السلام) می‌فرماید: این کار را بکند نه اینکه در خارج این کار را می‌کند. در حالی که شما می‌فرمایید در معنای خودش یعنی قصد إخبار استعمال شده است. پس آقای آخوند (اعلی الله مقامه الشریف) اینکه شما می‌فرمایید جمله خبریه در موضوع له خود استعمال شده است، موضوع له جمله خبریه إخبار است نه انشاء، در حالی که قائل قصد انشاء دارد. توضیح اینکه إخبار این است که در خارج یک أمری واقع شده است و از آن خبر داده می‌شود ولی انشاء این است که در خارج هیچ أمری واقع نشده است و گفته می‌شود فلان کار را بکن. در یعید صلاته یا یغتسل آیا این است که این‌ کار در خارج واقع شده است و از آن خبر داده می‌شود یا اینکه گفته می‌شود که این کار باید انجام بشود؟[7]

به نظر ما در یعیدُ صلاته، نه قصد حکایت و إخبار وجود دارد و نه حکایت از یک أمر خارجی است بلکه قصد انشاء وجود دارد که باید این کار را انجام بدهی.

القول الثاني: استعمال الجملة الخبریّة في الإنشاء مجاز[8] [9] [10]

یعیدُ الصلاة یعنی اعد الصلاة (نمازت را اعاده بکن). این استعمال مجازی است و هیچ اشکالی هم ندارد چرا که قرائن وجود دارد و از فرمایش حضرت (يُعيد الصلاة) اعد الصلاة فهمیده می‌شود. لذا این جمله إخبار نیست بلکه انشاء است. محقق خویی (اعلی الله مقامه الشریف) به درستی در اینجا مطلب را بیان کرده‌ و فرموده است: موضوع له جمله خبریه إخبار است ولی در موضوع له خود استعمال نشده است و این جمله خبریه، انشاء طلب است و استعمال استعمال مجازی است و هیچ إخباری در کار نیست. حضرت می‌خواهد به عهده مخاطب بگذارد که تو باید نمازت را اعاده بکنی. دلیل ایشان این است که در اینجا انشاء تبادر می‌کند یعنی نمازت را اعاده بکن و نمی‌خواهد خبر بدهد که مردم اعاده می‌کنند.[11]

القول الثالث: أن استعمال الجملة الخبریّة في الإنشاء کنایة عن الطلب و الإنشاء[12] [13] [14]

نظریه سوم این است که اینجا کنایه است.این نظریه‌ای است که عده‌ای از علما مانند آیت الله مکارم، آیت الله سبحانی و محقق رشتی بیان فرموده‌اند.

کنایه با مجاز فرق دارد. معنای کنایه ذکر اللازم و إرادة الملزوم است یعنی جمله خبریه است ولی خبری است که واسطه برای انشاء است. اینکه حضرت می‌فرماید: مؤمن نمازش را اعاده می‌کند، مفهوم آن این است که یعنی شما مؤمن هستی و مؤمن باید نمازش را اعاده بکند. پس إخبارٌ فی مقام الإنشاء است و ذکر اللازم و إرادة الملزوم است.