درس خارج اصول استاد محسن فقیهی

موضوع: مباحث الفاظ/وضع/اوامر/ استعمال جمله خبریه در مقام طلب و بعث

خلاصه جلسه گذشته: صحبت در رابطه با ورد نهي بعد الأمر بود که بحث آن به پایان رسید.

المبحث الثالث: في الجمل الخبریّة التي تستعمل في مقام الطلب و البعث

جمله خبریه گاهی در روایات وارد شده است که از امام معصوم (علیه السلام) سؤال شده ‌است که اگر کسی در نماز رکوع و یا سجدتین را فراموش کند، چه حکمی دارد؟ در برخی موارد حضرت فرموده است اعد الصلاة (نمازش را اعاده بکند)، حضرت صیغه أمر استفاده کرده است. اما گاهی حضرت فرموده است: یُعیدُ صلاته (نمازش را اعاده می‌کند.)، یعید فعل مضارع است. الخبر یحتمل الصدق و الکذب، این جمله خبریه است و جمله خبریه احتمال کذب و صدق در آن وجود دارد. ولی در انشاء احتمال صدق و کذب وجود ندارد. مثلاً‌ وقتی گفته می‌شود یضربُ، جمله خبریه است و احتمال صدق و کذب در آن وجود دارد، لذا ممکن است بزند و یا نزند. ولی وقتی إضرب گفته می‌شود، جمله انشائیه است و صدق و کذب در آن وجود ندارد. این جمله امام معصوم (علیه السلام) اخبار است یا انشاء؟ اگر بگوییم اخبار است احتمال صدق و کذب در آن وجود دارد؛ پس یعید صلاته یعنی ممکن است نمازش را اعاده بکند یا نکند. ولی اگر انشاء باشد احتمال صدق و کذب در آن نیست.

جمله خبریه که در مقام انشاء است آیا حقیقت است یا مجاز و یا کنایه؟

توضیح اینکه فعل مضارع معنای إخبار دارد اگر آن را طوری معنا بکنیم که به معنای انشاء باشد مثلاً یعید صلاته، به معنای باید اعاده بکند، باشد، این شخص باید نمازش را اعاده بکند و این انشاء است و صدق و کذب در آن نیست. اگر بگوییم یعید که إخبار است و در مقام انشاء استعمال شده است، آیا در معنای حقیقی استعمال شده است یا مجازی؟ معنای حقیقی فعل مضارع إخبار است و باید احتمال صدق و کذب در آن باشد ولی این جمله (یُعیدُ صلاته) در مقام انشاء است و احتمال صدق و کذب در آن وجود ندارد. پس این فعل مضارع که در انشاء استعمال شده است مجاز خواهد بود.

اقوال در این مسأله: .

القول الاول: استعمال الجملة الخبریّة في الإنشاء مجاز[1] [2] [3]

اگر جمله خبریه مانند یُعیدُ صلاته در مقام انشاء استعمال بشود، این استعمال مجازی است.

القول الثانی: أن استعمال الجملة الخبریّة في الإنشاء کنایة عن الطلب و الإنشاء[4] [5] [6]

نظر دیگر این است که استعمال جمله خبریه در انشاء، إخباری است که یلازم الإنشاء،‌ یعنی ذکر اللازم و إرادة الملزوم است. مثلاً گفته می‌شود زیدٌ جبان الکلب، سگ زید ترسو است. این کنایه از این است که زید انسانی سخی و مهمان‌پذیر است و معمولاً در خانه مهمان دارد لذا سگ به غریبه‌ها عادت کرده و پارس نمی‌کند. به این ذکر الازم و ارادة الملزوم گفته می‌شود یعنی چیزی که گفته شده لازمه آن مراد است نه خودش. یا مثلاً گفته می‌شود: زیدٌ مهزول الفصیل یعنی بچه حیوان (شتر، گاو) زید، لاغر است و زمانی بچه حیوان لاغر است که شیر مادرش را به بچه نمی‌دهد و این را به مهمان می‌دهد و این کنایه سخی بودن زید است. حالا شاید اصلا زید حیوان شیرده نداشته باشد ولی منظور از این جمله این است که زید انسان سخیی است. و یا مثلاً گفته می‌شود: زیدٌ کثیر الرماد، خاکستر منزل زید خیلی زیاد است و این کنایه از سخاوت و مهمان‌نوازی زید است. در مثال یُعیدُ صلاته، شخص رکوع را فراموش کرده است، حضرت می‌فرماید:‌ مؤمن نمازش را اعاده می‌کند. جمله خبریه در اینجا که در مقام انشاء است کنایه است و ممکن است اصلاً نمازش را اعاده نکند ولی یعید یعنی اگر مؤمن و متدین باشد نمازش را اعاده می‌کند.

القول الثالث: أنّه بنحو الحقيقة[7]

مرحوم آخوند می‌فرماید: «لا يخفى إنّه ليست الجمل الخبرية الواقعة في ذلك المقام ـ أيّ الطلب ـ مستعملة في غير معناها، بل تكون مستعملة فيه، إلّا إنّه ليس بداعي الأعلام، بل بداعي البعث بنحو آكد، حيث إنّه أخبر بوقوع مطلوبه في مقام طلبه، إظهارا بإنّه لا يرضى إلّا بوقوعه، فيكون آكد في البعث من الصيغة»[8] ، می‌فرماید:جمله خبریه در معنای حقیقی استعمال شده است چرا که داعی در اینجا اعلام نیست بلکه انشاء است. به عبارت دیگر مثلاً در مثال «یُعیدُ صلاته» یعید، هم انشاء است و هم در معنای حقیقی استعمال شده است و إخباری است که در مقام انشاء است.

اشکال:

مرحوم محقق خویی می‌فرماید: حرف مرحوم آخوند اشتباه است. به دلیل اینکه إخبار در مقام انشاء مجاز است نه حقیقت.

به نظر ما فرمایش محقق خویی درست است. و إخبار در مقام انشاء، مجاز است.