درس خارج اصول استاد محسن فقیهی

موضوع: مباحث الفاظ/وضع/اوامر/وقوع الأمر عقیب الحظر

خلاصه جلسه گذشته: صحبت در رابطه با منشأ ظهور صيغه أمر در وجوب بود. که اقوال و دلائل آن‌ها بررسی شد.

التذنيب الثاني: في وقوع الأمر عقيب الحظر أو في مقام توهّم الحظر (في حکم الأمر الوارد عقيب الحظر)

وقوع أمر عقیب الاحظر، آیا مفید اباحه بمعنی الاخص است یا اباحه بمعنی الاعم؟ و یا اینکه به حکم سابق رجوع می‌شود؟

﴿لَا تَقْتُلُوا الصَّيْدَ وَأَنْتُمْ حُرُمٌ﴾[1] ای مؤمنان، در حال احرام صید را نکشید ﴿وَإِذَا حَلَلْتُمْ فَاصْطَادُوا﴾[2] و چون از احرام بیرون شدید (می‌توانید) صید کنید. این أمر عقیب الحظر است یعنی خداوند متعال اول منع کرده است و فرموده است: ﴿لَا تَقْتُلُوا الصَّيْدَ وَأَنْتُمْ حُرُمٌ﴾[3] و سپس أمر کرده است: ﴿وَإِذَا حَلَلْتُمْ فَاصْطَادُوا﴾[4] . اگر در جایی نهی بیاید و بعد از آن، أمر بیاید، این أمر مفید وجوب نیست بلکه مفید اباحه است. پس فَاصْطَادُوا به معنی این نیست که صید واجب است بلکه یعنی می‌توانید صید کنید.

اباحه دو نوع است: ۱) اباحه بمعنی الاخص ۲) اباحه بمعنی الأعم.

اباحه بمعنی الأخص یعنی تساوی الطرفین (دو طرف آن مساوی) است، نه مستحب است و نه مکروه بلکه مباح است. و اباحه بمعنی الأعم یعنی ممکن است واجب، مستحب، مباح و یا مکروه باشد.

اقوال در مسأله أمر عقيب الحظر:

۱) اباحه بمعنی الأخص (تساوی الطرفین) است.

۲) اباحه بمعنی الأعم (واجب، مستحب، مباح و یا مکروه) است. در اینجا اگر قرینه به هریک وجود داشته باشد بر آن حمل می‌شود.

۳) رجوع به حکم سابق؛ یعنی به حکم سابق قبل از نهی برمی‌گردیم اگر قبل از نهی واجب یا مسحب بوده است و بعد از نهی أمر شده است، این أمر همان حکم سابق را خواهد داشت.

برخی مانند شیخ مفید (رحمة الله علیه) قائل بر اباحه بمعنی الأخص و برخی دیگر قائل به اباحه بمعنی الأعم شده‌اند.

رجوع به حکم سابق مانند آیه: ﴿فَإِذَا انْسَلَخَ الْأَشْهُرُ الْحُرُمُ فَاقْتُلُوا الْمُشْرِكِينَ﴾[5] (امّا) وقتی ماه‌های حرام (ذیقعده، ذیحجه، محرم و رجب که مدت امان است) پایان گرفت، مشرکان را هر جا یافتید به قتل برسانید. از طرفی نهی داریم که در ایام حج، مشرکین را نکشید. در این اینجا فَاقْتُلُوا الْمُشْرِكِينَ حکم قبل را دارد یعنی اگر از مشرکین محارب بودند و کشتن آن‌ها واجب بود الان هم واجب است و اگر محارب نبودند و کشتن آن‌ها جایز بود الان هم جایز است و اگر حرام بود الان هم حرام است. بنابراین در آیاتی که الأمر عقیب الحظر است حکم سابق ادامه پیدا می‌کند، در برخی موارد اباحه بمعنی الأخص و گاهی اباحه بمعنی الأعم جاری می‌شود.

به نظر ما الأمر عقیب الحظر افاده اباحه بمعنی الأعم دارد یعنی ممکن است استحباب، وجوب، کراهت یا اباحه باشد و کدام از آن‌ها نیاز به قرینه دارد. دلائل آن در جلسه آینده مطرح خواهیم کرد.