درس خارج اصول استاد محسن فقیهی

موضوع: مباحث الفاظ/وضع /مشتق

خلاصه جلسه گذشته: صحبت در مشتق در رابطه با فرق مشتق با مبدأ مشتق بود. مثلاً فرق بین کلمه ضَرْب با ضاربٌ چیست؟

قول پنجم در فرق بین مبدأ و مشتق:إنّ المبدأ هو العنوان المبهم من جمیع الجهات و لا تحصّل له أصلاً و المشتقّ عنوان متحصّل

مرحوم امام (اعلی الله مقامه الشریف) در اینجا دو مطلب را بیان می‌فرمایند: مطلب اول اینکه مبدأ عنوان مبهم من جمیع الجهات است و مشتق عنوان متحصل خارجی است. مشتقات یک موجود خارجی هستند مانند: ضاربٌ، قائمٌ، قائدٌ، ضاربٌ، عادلٌ و ... وجود خارجی دارند. ولی مصدر مانند ضَرْب (زدن)، قیام، قعود، سجود و ... یک امر مبهمی هستند و وجود خارجی ندارند و تحصّل ندارند. مطلب دوم اینکه تشبیه به جنس و فصل کرده‌اند، در مفهوم انسان، جنس آن حیوان و فصل آن ناطق است. یا در مفهوم حمار گفته می‌شود حیوانٌ ناهقٌ. جنس اگر بخواهد در خارج موجود بشود باید با یک فصلی موجود بشود و الا خود حیوان وجود خارجی ندارد مگر در ضمن ناطق و ناهق. فصول متعدده که برای یک جنس حاصل می‌شود و جنس وجود خارجی پیدا می‌کند. در اینجا هم ضَرْب مانند جنس است که خودش وجود خارجی ندارد و اگر بخواهد موجود بشود باید در قالب زیدٌ ضاربٌ یا عمروٌ ضاربٌ و ... موجود بشود. برای محقق شدن ضَرْب، باید یک زیدی باشد و ضربی انجام دهد تا ضرب محقق بشود. پس مرحوم امام مسئله ماده و مبدأ و مصدر و مشتق را تشبیه کرده‌اند به مسئله جنس و فصل. همانطور که جنس به تنهایی در خارج موجود نیست و نیاز به فصل دارد، مصدر هم برای موجود شدن در خارج نیاز به مشتق دارد. مانند: ضاربٌ، عادلٌ و قائمٌ و ... [1]

اشکال آیت الله سبحانی به مرحوم امام

قیاس و تشبیه شما قیاس مع الفارق است و درست نیست.یعنی شما مبدأ و مشتق را با جنس و فصل مقایسه کردید که حیوان با ناطق مانند ضَرْب و ضارب است و این درست نیست. به این دلیل که در جنس و فصل هم مفهوماً و هم وجوداً جنس نیاز به فصل دارد. مثلاً مفهوم انسان، حیوان ناطق است و مفهوم حمار حیوان ناهق است. و این فصل هم در مفهوم و هم در وجود تأثیر دارد یعنی اگر جنس (حیوان) بخواهد در خارج وجود پیدا کند باید با یک فصلی (ناطق یا ناهق و ...) موجود بشود. و در مفهوم انسان حیوان ناطق است و در مصداق هم حیوان ناطق است. ولی در بحث مبدأ و مشتق اینچنین نیست و ضارب در ضَرْب تأثیر ندارد و ضرب یک مفهومی دارد و ضارب یک مفهوم دیگر اما در مصداق و وجود خارجی ضَرْب تأثیر دارد.[2]

نظر استاد: اگر به خاطر داشته باشید قبلاً گفتیم که مبدأ و مشتق هم وجوداً و هم مفهوماً باهم تغایر دارند. یعنی مفهوم ضرب با مفهوم ضارب دو مفهوم جداست که ضرب به معنای زدن و ضارب به معنای زننده است. و از لحاظ مصداق هم می‌توانند دو تا مصداق باشند یعنی مصداق ضارب یک مصداق است و ضرب یک مصداق دیگر که هم کلی دارد و هم جزئی، مانند: ضربُ زیدٍ احسن من ضربِ عمرو، ضرب به تنهایی در اینجا مصدر و یک مصداق است که جزئی است. و کلی مانند: القصاص عدلٌ، القتل ظلمٌ ، عدلُ زیدٍ احسن من عدلِ عمرو و قیامُ زیدٍ احسن من قیام عمرو. بنابراین همانطور که اعراض و جواهر موجود هستند مصدر می‌تواند مصداق خارجی داشته باشد. و تغایر مصدر (مبدأ) با مشتق هم تغایر مفهومی است و هم می‌تواند تغایر مصداقی باشد و گاهی می‌تواند باهم متحد باشند.

القول السادس: بأنّ التغاير بین المشتقّ و مبدئه ذاتي فمفهوم المبدأ هو الوصف و مفهوم المشتقّ ذات له القیام

مرحوم محقق خویی می‌فرماید:«الصحیح أنّ التغاير بین المشتقّ و مبدئه ذاتي و أنّ المفهوم من أحدهما غیر ما يفهم من الآخر، فمفهوم المبدأ هو الوصف و مفهوم المشتقّ هو الذات» یعنی تغایر بین مشتق و مبدأ تغایر ذاتی است و مفهوم مشتق با مفهوم مصدر دو مفهوم جدا هستند مفهوم مبدأ وصف است و مفهوم مشتق ذات است.

مرحوم خویی نگفته‌اند که در وجود هم باهم فرق می‌کنند ولی حرف ما این است که در وجود هم باهم مغایر هستند. ولی اینکه فرموده‌اند:«التغاير بین المشتقّ و مبدئه ذاتي»، از این لفظ «ذاتیٌ» فهمیده می‌شود که منظور ایشان این است که تغایر آن‌ها تغایر وجودی هم هست. لذا هم تغایر در مفهوم و هم تغایر در وجود دارند. البته برداشت ما این است ولی شاید کسی بگوید ایشان تغایر وجودی را نگفته است.

القول السابع: إنّ الفارق بین المشتقّ و مبدئه هو الذات

آیت الله مکارم (سلمه الله تعالی) می‌فرماید: لابدّ و أن يكون الفارق بینهما هو الذات؛ ... حیث إنّهم قالوا بتعدّد المفهوم. در مشتق ذات اخذ شده است ولی در مبدأ ذات وجود ندارد.[3] ایشان می‌فرمایند مشتق و مبدأ مفهوماً متغایر هستند ولی نفرموده‌اند که در وجود هم آیا باهم متغایر هستند یا نه؟

القول الثامن: تغاير المشتقّ و المبدأ في المفهوم و تباينهما جوهراً

آیت الله سبحانی (سلمه الله تعالی) صراحتا می‌فرماید:«تغاير المشتقّ و المبدأ في المفهوم و تباينهما جوهراً» یعنی مشتق و مبدأ هم در مفهوم و هم در وجود باهم تغایر دارند.[4]

به نظر ما فرمایش آیت الله سبحانی فرمایش خوبی است و ما مکرر گفتیم که مشتق و مبدأ، هم از نظر مفهوم و هم از نظر وجود باهم تغایر دارند.