درس خارج اصول استاد محسن فقیهی

موضوع: مباحث الفاظ/وضع /مشتق

خلاصه جلسه گذشته: صحبت در علم اصول درباره بحث مشتق و مواردی که آیا داخل در بحث مشتق هستند یا نه؟ بود. اینکه آیا المشتق حقيقةٌ في خصوص المتلبس بالمبدأ في الحال أو فيما يعمه و ما انقضى عنه المبدأ؟

مشتق مانند ضارب و امثال اینها، در خصوص المتلبس بالمبدأ فی الحال، حقیقت هستند و تلبس آنها هم فی الحال است. معنای «الحال» در این تعریف مشتق چیست؟ در جلسه گذشته در معنای کلمه فی الحال، بحث شد. که مقصود از فی الحال در تعریف مشتق، چیست؟ این بحث مشتق دارای ثمرات زیادی است و در آيات و روایات کلمات مشتق زیادی داریم، لذا اگر بخواهیم این الفاظ مشتق را معنا کنیم چه طور باید معنا کنیم؟ برخی جاها قرینه وجود دارد لذا معنای آن مشخص است ولی جاهایی که قرینه وجود ندارد معنای آنها چه خواهد بود؟ بنابراین بحث مشتق باید جدی گرفته شود و باید بفهمیم بحث سر چه چیزی است و محل نزاع کجاست؟ گاهی برخی مسأله‌ای را بحث می‌کنند ولی محل نزاع را نمی‌دانند کجاست؟ لذا یکی از نکات مهم این است که ما محل نزاع را بفهمیم.

معنای «الحال» در تعریف مشتق چیست؟

در کلمات علما این جمله آمده است که المشتق حقيقةٌ في خصوص المتلبس بالمبدأ في الحال أو فيما يعمه و ما انقضى عنه المبدأ. معنای «الحال» در اینجا چیست؟ برخی از بزرگان فرموده اند:

قول اول: «الحال» به معنی حال نطق است، یعنی همان حالی که انسان دارد حرف می‌زند. و حال نطق هم الان است. مثلا وقتی گفته می‌شود زیدٌ قائمٌ یعنی زید الان قائم است. زیدٌ قائدٌ، یعنی زید الان قائد است. پس الحال یعنی اینکه زمان نطق، مشتق تلبس به مبدأ داشته باشد. و راکعٌ، یعنی الان در حال رکوع است. ساجد، یعنی الان در حال سجده است. این قول را به شهید ثانی در تمهيد القواعد، نسبت داده‌اند.[1]

دو اشکال بر این قول (حال نطق) وارد شده است:

اشکال اول: این که اگر مشتق حقیقت در خصوص متلبس بالمبدأ فی الحال باشد، باید بگوییم زیدٌ ضاربٌ أمس، یا زیدٌ ضاربٌ غداً، مجاز است. چون معنای حقیقی ضارب به معنای ضارب الان است و اگر غیر از الان استفاده بشود، مجاز خواهد بود. چون در غیر معنای حقیقی خود استعمال شده است.[2]

اشکال دوم: اینکه زمان در مشتق وجود ندارد. ضارب یعنی زننده، زمان در آن نیست. لذا نمی توانید بگویید زننده است الان یا زننده است در گذشته یا زننده است در آینده. اسم فاعل و اسم مفعول در آنها زمان وجود ندارد. پس ضارب صلاحیت دارد هر سه زمان را شامل بشود ولی در خود آن زمان وجود ندارد.[3]

قول دوم: مراد از فی الحال در المشتق حقيقةٌ في خصوص المتلبس بالمبدأ في الحال، مقصود حالِ نسبت (حال إطلاق و إجراء) است. یعنی وقتی گفته می‌شود زیدٌ ضاربٌ أمس، زمان نسبت در اینجا زمان گذشته است و تلبس در دیروز است. اگر گفته شود زیدٌ ضاربٌ الان، معنایش این است که تلبس الان است. و اگر گفته شود زیدٌ ضارب غداً، یعنی تلبس در فردا است. و این یعنی تلبس در همه مشتقات در حالِ نسبت است یعنی همان زمانی که به آن زمان، نسبت داده شده است. بنابراین باید در مشتقات به حالِ نسبت توجه کرد. [4]

قول مشهور: بیشتر علما این قول (حالِ نسبت) را انتخاب کرده اند.

اشکال بر قول دوم: اگر در مشتقات، زمان به صراحت ذکر شده باشد از بحث ما خارج خواهد بود. مثلا اگر گفته شود: زیدٌ ضاربٌ أمس، یا زیدٌ ضاربٌ الان و یا زیدٌ ضارب غداً، ما در اینجا بحثی نداریم چون زمان در اینجا معلوم است. بنابراین بحث مشتق در جایی است که زمان به صراحت ذکر نشده باشد و مشتق به صورت مطلق بیان شده است مانند: زیدٌ ضاربٌ، که هیچ قید و زمانی در آن نیآمده است. و وقتی به صورت مطلق بیان شد، در اینجا بحث می‌شود که آیا ضاربٌ در اینجا ظهور در الان دارد یا ظهور در حال و مَن قضی عنه (أعم) دارد. لذا کسانی که این بحث (مواردی که مشتق همراه با زمان آمده باشد) را مطرح می‌کنند، این از بحث مشتق و محل نزاع خارج است. پس مشتق زمانی که مطلق بیان شده باشد، هم زمان حال و هم زمان گذشته را شامل می‌شود، و در اینجا بحث می‌شود که الان این مشتق به چه زمانی دلالت می‌کند؟ و اینجا محل بحث و نزاع ما می‌تواند باشد.

بنابراین به نظر ما مشتق در صورتی که مطلق آمده باشد، ظهور آن در الان خواهد بود ولی اگر قید(أمس، غداً یا الان) داشته باشد، از بحث ما خارج خواهد بود. پس بحث ما در جایی است که مشتق به صورت مطلق آمده باشد و در اینجا بحث می‌شود که مثلا ضاربٌ که مطلق بیان شده به چه زمانی دلالت دارد؟ آیا ظهور در زمان حال دارد یا در أعم؟ لذا اگر گفته شود المشتق حقيقةٌ في خصوص المتلبس بالمبدأ في الحال، در مشتق زمان حال مقصود است ولی اگر گفته شود المشتق حقيقةٌ فيما يعمه و ما انقضى عنه المبدأ، در مشتق زمان حال و گذشته هر دو مقصود خواهد بود، که نظر اعمی‌ها بر همین است. اعمی‌ها بر این قائلند که اگر مثلا ضارب بدون قید و زمان باشد، ضارب بودن هم در زمان حال و هم در زمان گذشته، حقیقت است. لذا اگر دیروز هم ضارب باشد، الان هم حقیقتا به او می‌توان ضارب گفت.

بعضی ها هم تفصیل داده‌اند بین اسم فاعل و اسم مفعول، که ضاربٌ و مضروبٌ باهم فرق می‌کنند.

یک مطلبی مرحوم امام (اعلی الله مقامه الشریف) در این خصوص دارند که ان شاء الله فردا آن را بحث خواهیم کرد.