درس خارج اصول استاد محسن فقیهی

موضوع: مباحث الفاظ/وضع /مشتق

خلاصه جلسه گذشته: صحبت در علم اصول درباره بحث مشتق و مواردی که آیا داخل در بحث مشتق هستند یا نه؟ بود. که آیا المشتق حقيقةٌ في خصوص المتلبس بالمبدأ في الحال أو فيما يعمه و ما انقضى عنه المبدأ؟

مرحوم امام (اعلی الله مقامه الشریف) فرمودند: مشتق حقیقت است در خصوص متلبس به مبدأ ولی تلبس کل شیء بحسبه است. یعنی مثلا بقال، نجار، طبیب و مجتهد و ... تلبس به مبدأ دارند. بقال با اینکه در مغازه اش نباشد باز هم تلبس به مبدأ را دارد، چون این شغل را دارد و شغلش بقالی است و زمانی تلبس به بقالی ندارد که کلا شغل بقالی را کنار بگذارد و شغل دیگری اختیار کند. در عطار و نجار هم چنین است. طبیب و مجتهد هم تلبس به مبدأ دارند، چون طبیب و مجتهد ملکه طبابت و اجتهاد را دارند، اگر چه الان مشغول طبابت و اجتهاد نباشند. لذا مادامی که آن حرفه، شغل یا ملکه از بین نرفته باشد، آن تلبس و اطلاق از بین نخواهد رفت و زمانی که آن شغل، حرفه یا ملکه از بین رفت، تلبس هم از بین خواهد رفت و در این صورت آن مبدأ بر شخص نمی‌تواند اطلاق بشود. لذا به نظر مرحوم امام اختلاف مواد و هیئات تأثیری در تلبس یا عدم تلبس ندارند. آنچه که مهم است، تلبس شیء بحسبه است.[1]

به نظر ما چنانچه قبلا هم بیان کردیم، نمی‌توانیم یک قاعده کلی در این بحث در نظر بگیریم. بعضی مواقع مواد و هیئات تأثیرگذار هستند و گاهی تأثیرگذار نیستند. ممکن است یک هیئتی مانند مفتاح که اسم آلت است، تأثیرگذار باشد. و زمانی هم که تلبس ندارد و هنوز هیچ دری با آن باز نشده است، باز هم به آن مفتاح اطلاق می‌شود. و لفظ مسجد، که تازه ساخته شده است با اینکه هنوز کسی در آن نماز نخوانده است باز هم به آن مسجد گفته می‌شود یعنی اینکه وقف مسجد است. و لفظ قاتل، به کسی که مثلا یک سال پیش هم مرتکب قتل شده باشد باز هم به او قاتل گفته می‌شود. ولی در لفظ قائم و قائد چنین نیست که باید در این‌ها تلبس، فی الحال باشد. بنابراین این مواد باهم فرق می‌کنند. مثلا ماده قتل، چون قتل اهمیت زیادی دارد اگر کسی مرتکب قتل شد سال‌ها به او قاتل گفته می‌شود. ولی موادی مانند قیام و قعود چنین نیستند و باید تلبس در آنها فعلیت داشته باشد. و همچنین هیئات هم در مشتق تأثیر دارند، به دلیل اینکه مثلا در هیئت مفتاح، اگر چه هنوز تلبس پیدا نکرده است و دری را باز نکرده است، باز هم به آن مفتاح گفته می‌شود و مسجد هم همینطور و امثال اینها.

نکته:

گاهی موضوع و محمول تأثیرگذار هستند، مثلا گفته می‌شود: زیدٌ قاتلٌ. ممکن است امروز قتل کرده باشد و یا یک ماه یا یک سال قبل مرتکب قتل شده باشد. لذا زید قاتل در من قضی عنه المبدأ استعمال می‌شود و کسی که یک سال پیش قاتل بوده الان به او قاتل گفته می‌شود. اما مثلا اگر گفته شود هذا السمّ قاتلٌ، این سم قاتل است یعنی اینکه اگر الان این سم استفاده شود موجب قتل می‌شود، پس در اینجا نسبت به زید قاتل، موضوع عوض شد. در زید که موضوع است گفته می‌شود اگر یک سال پیش هم قتل را کرده باشد باز هم به وی قاتل اطلاق می‌شود ولی در سم گفته می‌شود که این سم الان قاتل و کشنده است، و صحبت از کشنده بودن سم، فی الحال است. بنابراین با عوض شدن موضوع معنای جمله هم عوض می‌شود با اینکه ماده، ماده قتل است و در هر دو جمله یکی (قتل) است. پس در هذا السم قاتل، فعلیت و تلبس شرط است. بنابراین در مورد هیچ ماده‌ای نمی‌توانیم به صورت مطلق صحبت کنیم که مثلا فلان ماده برای تلبس فی الحال است یا فلان ماده تلبس فی الأعم. به دلیل اینکه شاید اگر موضوع آن ماده عوض بشود معنای آن هم عوض می‌شود. و گاهی با عوض شدن هیئت، معنای آن هم عوض می‌شود که همه اینها تأثیرگذار هستند.

بنابراین به نظر ما، هم ماده و هم هیئت و هم موضوع و هم محمول در معنای مشتق تأثیر دارد. لذا به طور مطلق نمی‌توان حکم کرد ماده‌ای مثلا فلان ماده، هیئت، موضوع یا محمول حقیقت در تلبس فی الحال است یا حقیقت در تلبس فی الأعم. و عرف و قرائن و شواهد است که به ما بیان می کند معنای این مشتق در اینجا چیست؟ لذا معنای هر مشتقی به حسب مورد با قرائن و شواهد باید به دست بیاوریم و به صورت مطلق نمی‌توان گفت معنای این مشتق در اینجا چیست؟ استعمالات عرفی را باید رجوع به عرف بکنیم. بنابراین به نظر ما فرمایش امام (اعلی الله مقامه الشریف)، فرمایش خوبی است و لکن یک مکملی لازم است و آن این است که بعضی از مشتقات موادشان و یا هیئاتشان و یا موضوع و محمولشان، باعث تغییر در معنای مشتق که ظهور در تلبس فی الحال دارند و یا ظهور در أعم دارند، می شوند. و این باید با فهم عرف، مورد سنجش قرار بگیرد.

آیت الله سبحانی (دام ظه) هم در اینجا مطلبی دارند و فرموده‌اند: زیدٌ قاتلٌ یعنی زید الان قاتل است.[2] در حالی که ما قبلا گفتیم که در زیدٌ قاتلٌ، لازم نیست که زید الان قاتل باشد بلکه اگر دو سال پیش هم قاتل باشد، باز هم به او قاتل گفته می‌شود.