درس حدیث استاد محسن فقیهی

موضوع: جنود عقل و جهل/ ایمان/ عدل و ظلم

خلاصه جلسه گذشته: بحث در مورد عدل و عقل بود. عدل به این است انسان از روی عقل عمل کند. اگر انسان از روی عقل عمل کند در واقع به عدل هم عمل کرده است.

امام کاظم (علیه السلام) در ادامه روایت می‌فرماید: يَا هِشَامُ إِنَّ اللَّهَ تَعَالَى يَقُولُ فِي كِتَابِهِ- ﴿إِنَّ فِي ذلِكَ‌ لَذِكْرى‌ لِمَنْ كانَ لَهُ قَلْبٌ‌﴾[1] يَعْنِي عَقْلٌ. بی‌تردید در سرگذشت پیشینیان مایه پند و عبرتی است برای کسی که نیروی تعقّل دارد. یعنی این قرآن مخالف با عقل شما نیست بلکه موافق با عقل شماست. تذکر برای کسانی است که دارای عقل هستند. در مواقعی که انسان از عقل خود استفاده نمی‌کند، قرآن کریم تذکر می‌دهد که در این مواقع از عقل خود استفاده کن. وَ قَالَ‌ ﴿وَ لَقَدْ آتَيْنا لُقْمانَ الْحِكْمَةَ﴾[2] قَالَ الْفَهْمَ وَ الْعَقْلَ.[3] و فرمود: ما به لقمان مقام حکمت (فهم و عقل) عطا کردیم. اگر شخصی خوب تدبّر، تأمّل و تفکّر بکند، این شخص دارای حکمت است. در قرآن کریم از عقل با تعبیراتی مانند: «قلب»، «لقوم یعقلون» و «فطرة» ﴿فِطْرَةَ اللَّهِ الَّتِی فَطَرَ النَّاسَ﴾[4] آمده است. بخشی از وجود انسان (عقل)، مسئول دریافت حقایق عالم است و باید به حقایق پی ببرد. حق و باطل در این جامعه مخلوط است و کسی که عقل و فهم و حکمت دارد، توانایی درک حقایق عالم را دارد. وسیله درک حقایق عقل است و وظیفه ما این است که با تعقّل و استفاده خوب از عقل خود، حقایق را بفهمیم و آن را به مردم بفهمانیم.

اگر از عقل درست استفاده بشود، انسان را به مقامات عالیه می‌رساند. اروپایی‌ها و آمریکایی‌ها هم عقل دارند اما آیا از عقل خود درست استفاده می‌کنند؟ یا اینکه در مسیر لذات و شهوات از آن استفاده می‌کنند؟

آن‌ها جهت استفاده شهوانی خود برای برهنه کردن زن‌ها برنامه‌ریزی می‌کنند. زنانی را که باید عفیف و نجیب باشند و اولاد صالح تربیت کنند؛ به بهانه آزادی، برای استفاده و لذات و شهوات شخصی خود، برهنه می‌کنند. این عقلی است که با قرار گرفتن در مسیر باطل، باعث گمراهی جامعه غرب شده است. از این‌ها باید سؤال کرد که اگر مدعی آزادی زن هستید چرا مانع ورود زن‌های باحجاب به ورزشگاه‌ها، دانشگاه‌ها و مدارس هستید؟ چگونه است که زن آزاد است بی‌حجاب باشد ولی آزاد نیست باحجاب باشد؟ معلوم می‌شود، این‌ها نقشه‌هایی هستند که برای رسیدن به خواسته‌های نفسانی خودشان کشیده‌اند. ملاک برای آن‌ها رسیدن به لذات بیشتر در این عالم است لذا عقلشان را در مسیر شیطانی و برای بیشتر کردن فساد در جامعه به کار برده‌اند.

سؤال:

برای تکامل عقل خود باید چکار کنیم که با گذشت هر روز، عقل ما نیز بیشتر رشد کند؟

جواب:

امام کاظم (علیه السلام) در ادامه روایت می‌فرماید: يَا هِشَامُ إِنَّ لُقْمَانَ قَالَ لِابْنِهِ تَوَاضَعْ لِلْحَقِّ تَكُنْ أَعْقَلَ النَّاسِ[5] اى هشام! لقمان به فرزند خود گفت: در برابر حق فروتن باش تا خردمندترين مردم باشى.

سؤال:

انسان باید تابع و متواضع حق باشد، اما حق محور بودن انسان، آیا نشانه عقل است؟ یا اینکه علت عقل است؟

جواب:

مثلاً دود نشانه آتش است ولی علت آتش نیست. تابع حق بودن انسان نیز علت عقل است. عاقل کسی است که حق محور باشد و علت تبعیت هر شخصی از حق، عقل اوست که توانسته است با دریافت و پذیرش حق از آن تبعیت کند لذا با عقل، حق را می‌فهمیم و برای دیگران نیز می‌فهمانیم. پس حق‌محور بودن نشانه عقل نیست بلکه عقل علیت دارد.

سؤال:

با اینکه ما می‌خواهیم عاقل و حق‌محور و تابع دستورات الهی باشیم ولی موفق به این کار نمی‌شویم، برای موفقیت در این مسیر چه باید بکنیم؟

جواب:

گاهی برخی افراد برای گام نهادن در مسیر حق و تکامل معنوی خود، برنامه سنگینی را برنامه‌ریزی می‌کنند؛ مثلاً برنامه‌ریزی می‌کند هر شب نمازشب بخواند، هر روز تعقیبات بخواند، هر روز حرم برود، هر روز ۵ جزء قرآن بخواند و ... که بعد از چند روز عمل کردن، خسته شده و از امور معنوی زده می‌شود و توانایی ادامه دادن و انجام آن اعمال برایش ممکن نمی‌شود.

راه حل آن این است که ابتدا باید از کارهای کوچک شروع بکنیم؛ مثلاً تصمیم بگیریم نمازهای خود را با طمأنینه و آرامش بخوانیم و بعد از مدتی که این رفتار در ما نهادینه شد و توانستیم همیشه نماز را با آرامش و طمأنینه بخوانیم؛ در قدم بعدی تصمیم بگیریم نمازهایمان را اوّل وقت بخوانیم و در مرحله بعد قرائت قرآن را در برنامه خود داشته باشیم و در مرحله بعدی نماز شب را به برنامه‌های خود اضافه کنیم و به همین ترتیب در مراحل بعدی برنامه‌های دیگر. بنابراین برای ثبات در مسیر حق، باید از کارهای کوچک شروع کرد و در ادامه کم‌کم برنامه‌های دیگری را به برنامه‌های خود اضافه کرد.

در هر صورت وظیفه ما این است که حق را با تعقل و تدبر تشخیص داده و در برابر آن متواضع باشیم و به آن عمل کنیم و همچنین حق را بفهمیم و آن را برای مردم هم بیان بکنیم.