درس حدیث استاد محسن فقیهی

موضوع: جنود عقل و جهل/ ایمان/ مقدمات عمل

خلاصه جلسه گذشته: یکی از مسائلی که در علم اخلاق مورد توجه است مسأله خوف و رجاء است. مطالبی را در این باره در جلسات گذشته بیان کردیم.

مقدمات عمل

مقدمات باید به درستی انجام شود. مبادا مقدمات را درست انجام ندهیم و به دنبال نتیجه عالی باشیم. برای نمازشب‌خوان شدن، نیاز به مقدماتی است؛ این مقدمات شامل این است که شب زودتر بخوابید؛ کسی که شب زودتر می‌خوابد، راحت‌تر برای نماز شب بیدار می‌شود و سرحال است. مقدمه دیگر این است که شام زیاد، صرف نشود. اگر مقدمات واجب یا مستحب به درستی محقق نشود، یا نمی‌توان آن را انجام داد یا با کسالت همراه است که ارزش چندانی ندارد. در علم اصول، به این مقدمات، مقدمات مفوته گفته می‌شود؛ یعنی مقدماتی که اگر انجام نشود باعث فوت عمل می‌شود. کسی که نماز را برای آخر وقت می‌گذارد ممکن است در آخر وقت، اتفاقی بیفتد که نتواند آن را اقامه کند.

خوف، مقدمه ترک گناه است. کسی که خوف دارد، در مواجهه با گناه، بدنش می‌لرزد و خودش را کنار می‌کشد. کسی که گناه مرتکب می‌شود، دروغ می‌گوید که خوف دارد؛ اگر خوف واقعی داشت، گناه مرتکب نمی‌شد. علامت خوف آن است که انسان، نزدیک گناه هم نمی‌شود و مسیر را تغییر می‌دهد؛‌ زیرا با نزدیک شدن به گناه ممکن است در آن واقع شود.

اگر کسی بگوید من خائف هستم اما رجائم زیاد است؛ امید به بخشش خدا دارم پس هر گناهی می‌کنم و پس از آن استغفار می‌کنم، اشتباه است. برخی از اهل منبر هم مروّج این تفکر هستند و می‌گویند که ترس نداشته باشید که بهشت برای شما است؛ این تفکر اشتباه است. انسان باید هر روز تکامل داشته باشد؛ کسی که خوف ندارد و فقط رجاء دارد، هر گناهی را مرتکب می‌شود. ای منبری‌هایی که فقط رجاء مردم را زیاد می‌کنید و از خوف نمی‌گویید، اشتباه می‌کنید! چرا سخنانی می‌گویید که گناه مردم را زیاد کنید؟ هرچه می‌خواهی از قدر و منزلت امام حسین (علیه‌السلام) بگو اما نگو که اشک برای امام حسین (علیه‌السلام) تمام گناهان را می‌شوید و مخاطب تو فکر کند که از این به بعد هر گناهی کند بخشیده شده است. کسی که استغفار و توبه داشته باشد، خداوند هم او را می‌بخشد اما این‌قدر غلو نکنید که مردم به گناه بیفتند. امام صادق (علیه‌السلام) فرمود که میزان خوف و رجاء باید برابر باشد.[1] برابری خوف و رجاء باعث تکامل انسان می‌شود. انسان باید رجاء داشته باشد و لطف خداوند هم زیاد است اما نباید این‌گونه باشد که باعث شود انسان به گناه آلوده شود. اگر سخن شما بالای منبر باعث شود که مردم گناه را آسان بگیرند و گناه کنند به امید این‌که با سینه زدنی گناهش بخشیده شود، گناه او به گردن شما هم هست که او را به انحراف کشیده‌اید.

اشک برای امام حسین (علیه‌السلام) گناهان را پاک می‌کند اما مشروط به این‌که همراه با توبه واقعی باشد و بعد از آن گناهی نشود. احتمال دارد که فردای قیامت، لطف خداوند شامل حال ما شیعیان شود و ما را به جهنّم نبرد اما به حسب ظاهر، وظیفه داریم که هم خوف و هم رجاء را به‌صورت مساوی داشته باشیم. اگر خوف و رجاء برابر باشد، باعث حرکت و تکامل می‌شود و انسان را به مقامات عالی می‌رساند. نشانه‌اش این است: «من كثرت مخافته قلّت آفته»؛[2] امیرالمؤمنین (علیه‌السلام) فرمود: کسی که خوفش زیاد باشد، [از گناه] محفوظ می‌ماند. کسی که خوفی ندارد، افتخار نیست؛ چون او را به گناه می‌کشاند.

کسانی که به دنبال پُست و مقام هستند، اگر برای خدا نباشد، خوفی ندارند. اگر خوف داشته باشد، به هر طریقی به دنبال پست و مقام نمی‌رود. کسانی که برای مقام، دروغ می‌گویند، از آخرت نمی‌ترسند. از اعمال انسان‌ها می‌توان فهمید که خوف دارند یا نه. اگر خوف وجود داشته باشد، بیشتر حواسمان را جمع می‌کردیم و بیشتر برای خدا کار می‌کردیم.

مفهوم رجاء

رجاء، یعنی آرامش قلب نسبت به انتظار محبوب. انسان آرامش دارد که محبوب من نسبت به من فلان انتظار را دارد و من این کار را برای او انجام می‌دهم. اگر کشاورزی زمین مناسبی داشت، بذر مناسبی را در آن کاشت و آبیاری خوبی انجام داد، سپس از خداوند می‌خواهد که زراعت او را برکت دهد و آفت نزند. او رجاء دارد که تولید خوبی داشته باشد.

کسی که رجاء دارد سرباز امام زمان (عجل‌الله‌فرجه) باشد این‌گونه نیست که فقط از شب تا صبح «عجّل لولیک الفرج» بگوید. افراد زیادی این جمله را گفتند اما به لوازم آن ملتزم نبودند. کسی باید این جمله را بگوید که مقدمات آن را فراهم کند و آماده برای ظهور باشد تا به‌عنوان سربازی در کنار امام زمان (عجل‌الله‌فرجه) باشد.