درس خارج فقه استاد محسن فقیهی

‌

موضوع: فقه معاصر/ مسائل مستحدثه اطعمه و اشربه/ حکم لابستر و حکم چهارپایان

خلاصه جلسه گذشته: صحبت در فقه معاصر درباره حلیت گوشت اسب، قاطر و الاغ بود. دراین‌باره دو گروه روایات داریم: گروه نخست، روایاتی است که بر حرمت خوردن گوشت این حیوانات دلالت دارد. گروه دوم، روایاتی است که بر جواز خوردن گوشت آنان دلالت دارد. با وجود این دو گروه روایت، دو دیدگاه نیز وجود دارد؛ مشهور فقها ازجمله مرحوم امام خمینی، خوردن گوشت آنان را جایز می‌دانند و گروهی از فقها مانند شیخ مفید، خودنشان را حرام می‌دانند. ازاین‌رو باید این روایات از جهت سند و دلالت بررسی شود تا دیدگاه صحیح، مشخص شود.

روایت چهارم: «الحسين بن سعيد[1] عن حماد بن عيسى[2] عن حريز[3] عن محمد بن مسلم[4] عن ابي جعفر عليه‌السلام انه سئل عن سباع الطير والوحش حتى ذكر له القنافذ والوطواط والحمير والبغال والخيل فقال : ليس الحرام إلا ما حرم الله في كتابه وقد نهى رسول الله صلى‌الله‌عليه‌وآله يوم خيبر عن اكل لحوم الحمير ، وانما نهاهم من اجل ظهورهم أن يفنوه ، وليست الحمر بحرام ثم قال : اقرأ هذه الاية ﴿قل لا أجد فيما اوحي الي محرما على طاعم يطعمه إلا أن يكون ميتة أو دما مسفوحا أو لحم خنزير فانه رجس أو فسقا اهل لغير الله به﴾[5] ».[6]

از امام باقر علیه‌السلام درباره حکم برخی حیوانات ازجمله الاغ، قاطر و اسب، پرسیده شد، امام علیه‌السلام فرمود: حرام، تنها آن چیزی است که خداوند در قرآن بیان کرده است. رسول خدا صلى‌الله‌عليه‌وآله در روز جنگ خیبر از خوردن گوشت الاغ، نهی نمود؛ زیرا باربر بودند و اگر می‌خوردند، از بین می‌رفتند و چیزی نبود که با آن، بارها را حمل کنند. خوردن گوشت الاغ‌ها حرام نیست. سپس امام عیه‌السلام آیه 145 سوره انعام را قرائت نمود.

سند روایت صحیح است و دلالت می‌کند که خوردن گوشت الاغ جایز است؛ تنها در جنگ خیبر چون برای باربری به آن‌ها نیاز بود رسول خدا صلى‌الله‌عليه‌وآله از خودن گوشتش نهی نمود.

نکته‌ای که به دست می‌آید این است که نهی روایات از خودن گوشت این‌ها، به‌دلیل نیاز جامعه برای حمل‌ونقل بوده است.

ممکن است روایتی چند قسمت داشته باشد که قسمتی از آن، مورد عمل اصحاب نباشد و قسمت دیگری مورد عمل باشد. در این روایت، قسمت خوردن گوشت الاغ،‌ محل بحث ما است که می‌توان به آن استناد کرد.

روایت پنجم: «أَبِي[7] (رحمه الله) قَالَ حَدَّثَنَا عَبْدُ اللَّهِ بْنُ جَعْفَرٍ الْحِمْيَرِيُّ[8] عَنْ هَارُونَ بْنِ مُسْلِمٍ[9] قَالَ حَدَّثَنَا أَبُو الْحَسَنِ اللَّيْثِيُّ[10] قَالَ حَدَّثَنِي جَعْفَرُ بْنُ مُحَمَّدٍ (علیه السلام) قَالَ سُئِلَ أَبِي (علیه السلام) عَنْ لُحُومِ الْحُمُرِ الْأَهْلِيَّةِ قَالَ نَهَى رَسُولُ اللَّهِ (صلى‌الله‌عليه‌وآله) عَنْ أَكْلِهَا لِأَنَّهَا كَانَتْ حَمُولَةً لِلنَّاسِ يَوْمَئِذٍ وَ إِنَّمَا الْحَرَامُ مَا حَرَّمَ اللَّهُ فِي الْقُرْآنِ».[11]

امام صادق علیه‌السلام نقل نمود: از پدرم (امام باقر علیه‌السلام) درباره گوشت الاغان اهلی پرسیده شد، ایشان فرمود: رسول خدا صلى‌الله‌عليه‌وآله از آن نهی کرد؛ زیرا ابزار حمل‌ونقل بود. حرام تنها آن چیزی است که در قرآن بیان شده است.

سند روایت صحیح است.

«كَانَتْ حَمُولَةً لِلنَّاسِ يَوْمَئِذٍ» یعنی در زمان گذشته این‌گونه بود که ابزار حمل‌ونقل بود و جامعه به آن نیاز داشت. حکم اولی الاغ، جواز است اما به حکم ثانوی و نیاز جامعه، از آن نهی شده است.

«انما» دلالت بر حصر می‌کند؛ یعنی چون در قرآن، حرمت گوشت الاغ نیامده، خوردنش جایز است.

روایت ششم: حَدَّثَنَا عَلِيُّ بْنُ أَحْمَدَ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ الْبَرْقِيُّ[12] وَ عَلِيُّ بْنُ عِيسَى الْمُجَاوِرُ[13] فِي مَسْجِدِ الْكُوفَةِ وَ أَبُو جَعْفَرٍ مُحَمَّدُ بْنُ مُوسَى الْبَرْقِيُّ[14] بِالرَّيِّ رَحِمَهُمُ اللَّهُ قَالُوا حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ عَلِيٍّ مَاجِيلَوَيْهِ[15] عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ[16] عَنْ أَبِيهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ[17] أَنَّ عَلِيَّ بْنَ مُوسَى الرِّضَا (علیه السلام) كَتَبَ إِلَيْهِ فِي جَوَابِ مَسَائِلِهِ‌ كُرِهَ كُلُّ لُحُومِ الْبِغَالِ وَ الْحَمِيرِ الْأَهْلِيَّةِ لِحَاجَةِ النَّاسِ إِلَى ظُهُورِهَا وَ اسْتِعْمَالِهَا وَ الْخَوْفِ مِنْ قِلَّتِهَا لَا لِقَذَرِ خِلْقَتِهَا وَ لَا لِقَذَرِ غِذَائِهَا».[18]

امام رضا علیه‌السلام در پاسخ به برخی پرسش‌هایی این‌گونه نوشت: گوشت همه قاطرها و الاغ‌های اهلی مکروه شده است؛ زیرا مردم برای حمل‌ونقل به پشت آن‌ها احتیاج دارند. اگر خورده شوند، از بین می‌روند و کمیاب می‌شوند. این کراهت برای پستی ذات یا حرمت خوراکی بودنشان نیست.

سند روایت صحیح است. دو نفر نخست، مجهول بودند اما نفر سوم، امامی و ثقه بود که هر سه نفر از امامی ثقه، روایت کرده‌اند.

روایت هفتم: «وسألته عن لحوم الحمر الأهلية؟ قال: نهى عنها رسول الله صلى‌الله‌عليه‌وآله، وإنما نهى عنها لأنهم كانوا يعملون عليها، وكره اكل لحومها لئلاّ يفنوها».[19]

علی بن جعفر از امام کاظم علیه‌السلام درباره گوشت الاغ‌های اهلی پرسید، حضرت فرمود: پیامبر صلى‌الله‌عليه‌وآله از آن نهی کرد؛ زیرا مردم از آن استفاده می‌کردند. خوردنش مکروه است تا مبادا از بین برود.

سند روایت صحیح است و دلالت بر کراهت دارد.

روایت هشتم: «الحسين بن سعيد[20] عن عبد الرحمان بن ابي نجران[21] عن عاصم بن حميد[22] عن ابي بصير[23] قال: سمعت ابا جعفر عليه‌السلام يقول: ان الناس اكلوا لحوم دوابهم يوم خيبر، فأمر رسول الله صلى‌الله‌عليه‌وآله باكفاء قدورهم ونهاهم عن ذلك ولم يحرمها».[24]

راوی می‌گوید: شنیدم امام باقر علیه‌السلام می‌فرمود: مردم در روز جنگ خیبر نیاز به گوشت داشتند به همین دلیل الاغ‌ها را می‌خوردند. پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله دستور به برگرداندن دیگ‌ها داد و از این کار آنان نهی نمود اما آن را حرام نکرد.

سند و دلالت این روایت بر مدعای ما درست است که خوردن گوشت الاغ، حرام نیست.

بحث در این است که چگونه پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله با این‌که دیگ‌ها آماده شده بود، دستور به برگرداندن آن‌ها داد؛ زیرا می‌توانست بگوید که این‌ها را بخورید اما دیگر این کار را مرتکب نشوید. گفته شده که این دستور پیامبر برای این بوده که چندبار پیامبر فرموده بود اما این‌ها توجه نمی‌کردند. این توجیهی است که در روایات نیامده و برخی از علما چنین توجیهی را بیان کرده‌اند. پیامبر حکم حکومتی داد که در آن زمان موقت به‌دلیل نیاز جامعه به الاغ، این کار انجام نشود.

در روایتی وجود دارد که کسی اسبی را کشت و از گوشت ران آن به پیامبر و امام علی علیهما‌السلام داد و ایشان خوردند. اگر گوشت آن مکروه بود، این کار را نمی‌کردند؛ پس معلوم می‌شود کراهت در زمانی است که جامعه به آن حیوان نیاز دارد.

روایت نهم: « الحسين بن سعيد عن القاسم بن محمد عن علي عن ابى بصير عن ابي عبد الله عليه‌السلام قال : كان يكره ان يؤكل من الدواب لحم الارنب والضب والخيل والبغال وليس بحرام كتحريم الميتة والدم ولحم الخنزير ، وقد نهى رسول الله صلى‌الله‌عليه‌وآله عن لحوم الحمر الا هلية، وليس بالوحشية بأس».[25]

خوردن گوشت چهارپایان ازجمله اسب و قاطر، مکروه است و مانند میته، خون و گوشت خوک، حرام نیست. پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله از خوردن گوشت الاغان اهلی نهی کرد اما وحشی آن اشکالی ندارد.