درس خارج فقه استاد محسن فقیهی

‌

موضوع: فقه معاصر/ مسائل مستحدثه اطعمه و اشربه/ بررسی روایات حکم ماهی

خلاصه جلسه گذشته: صحبت در فقه معاصر درباره مسائل مستحدثه اطعمه و اشربه بود. مرحوم امام خمینی (رحمه‌الله) درباره ملاک ماهی‌های حلال در مسأله دوم گفت: «لايؤكل من السمك إلّاما كان له فلس وقشور بالأصل وإن لم تبق وزالت بالعارض كالكنعت، فإنّه- على‌ ما ورد فيه- حوت سيّئة الخلق تحتكّ بكلّ شي‌ء فيذهب فلسها، ولذا لو نظرت إلى‌ أصل اذنها وجدته فيه. ولا فرق بين أقسام السمك ذي القشور، فيحلّ جميعها صغيرها وكبيرها من البزّ والبنّي والشبّوط والقطّان والطيرامي والإبلاميّ وغيرها، ولايؤكل منه ما ليس له فلس في الأصل، كالجرّي والزمّار والزهو والمارماهي وغيرها».[1]

بر اساس این بیان، ماهی‌ها دو گونه هستند: ماهی‌هایی که فلس دارند؛ ماهی‌هایی که فلس ندارند. ماهی اگر فلس دارد حلال و اگر فلس ندارد، حرام است.

بررسی روایات حکم ماهی

این دیدگاه مشهور علما است. باید بررسی کرد که دلایل این دیدگاه چیست. در این باره دو گروه روایت وجود دارد که تعارض شدیدی با یکدیگر دارد. گروهی از روایات حلیّت را مقیّد به فلس داشتن کرده و گروه دوم، مطلق ماهی را حلال می‌داند؛ خواه فلس داشته باشد یا نداشته باشد. برای رفع این اشکال باید از قواعد اصولی کمک گرفت که در تعارض ادله باید خبر اعدل، افقه، اورع، مشهور میان اصحاب، مخالف عامه و ... را اخذ کرد.

ممکن است بحث طولانی شود اما نیاز است که همه روایات این باب را از جهت سند و دلالت بررسی کرد.

روایات حرمت ماهی بدون فلس:

روایت اول: «عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا[2] عَنْ سَهْلِ بْنِ زِيَادٍ[3] وَ مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيَى[4] عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ[5] جَمِيعاً عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ[6] وَ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِي نَصْرٍ[7] جَمِيعاً عَنِ الْعَلَاءِ[8] عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ[9] قَالَ: أَقْرَأَنِي أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام شَيْئاً مِنْ كِتَابِ عَلِيٍّ علیه السلام فَإِذَا فِيهِ أَنْهَاكُمْ عَنِ الْجِرِّيِّ وَ الزِّمِّيرِ وَ الْمَارْمَاهِي وَ الطَّافِي وَ الطِّحَالِ قَالَ قُلْتُ يَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ يَرْحَمُكَ اللَّهُ إِنَّا نُؤْتَى بِالسَّمَكِ لَيْسَ لَهُ قِشْرٌ فَقَالَ كُلْ مَا لَهُ قِشْرٌ مِنَ السَّمَكِ وَ مَا لَيْسَ لَهُ قِشْرٌ فَلَا تَأْكُلْهُ».[10]

سند روایت کاملا صحیح است.

راوی می‌گوید: امام باقر (علیه‌السلام) کتابی از امیرالمؤمنین (علیه‌السلام) داشت و قسمتی از آن را برای من خواند. در آن از برخی ماهی‌ها که فلس ندارند، نهی شده بود. به امام باقر (علیه‌السلام) عرض کردم: گاهی برای ما ماهی‌هایی می‌آورند که فلس ندارد. حضرت فرمود: آن که فلس دارد را بخور اما آن که فلس ندارد را نخور.

با این‌که ظاهر «فَلَا تَأْكُلْهُ» بر کراهت دلالت دارد اما برخی این روایت را حمل بر کراهت کرده‌اند؛ زیرا برخی از روایات چنین ماهی‌هایی را حلال دانسته‌اند.

برخی از این روایات موافق با دیدگاه عامه است که قرینه می‌شود نباید آن گروه را اخذ کرد. یک مصداق روایت «اختلاف امّتی رحمة»[11] همین رفع تعارض است.

روایت دوم: «الْحُسَيْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ[12] عَنْ مُعَلَّى بْنِ مُحَمَّدٍ[13] عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِيٍّ[14] عَنْ حَمَّادِ بْنِ عُثْمَانَ[15] قَالَ: قُلْتُ لِأَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام جُعِلْتُ فِدَاكَ الْحِيتَانُ مَا يُؤْكَلُ مِنْهَا فَقَالَ مَا كَانَ لَهُ قِشْرٌ قُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاكَ مَا تَقُولُ فِي الْكَنْعَتِ‌ فَقَالَ لَا بَأْسَ بِأَكْلِهِ قَالَ قُلْتُ لَهُ فَإِنَّهُ لَيْسَ لَهُ قِشْرٌ فَقَالَ لِي بَلَى وَ لَكِنَّهَا سَمَكَةٌ سَيِّئَةُ الْخُلُقِ تَحْتَكُّ بِكُلِّ شَيْ‌ءٍ وَ إِذَا نَظَرْتَ فِي أَصْلِ أُذُنِهَا وَجَدْتَ لَهَا قِشْراً».[16]

سند روایت صحیح است، اشکالی ندارد و در معتبرترین کتاب حدیثی شیعه بیان شده است.

راوی می‌گوید: به امام صادق عرض کردم: فدایت شوم! کدام گونه از ماهی خورده می‌شود؟ حضرت فرمود: آن ماهی‌هایی که فلس دارد خورده می‌شود. باز پرسیدم: فدایت شوم! دیدگاه شما درباره ماهی کنعت چیست؟ حضرت فرمود: اشکالی ندارد. عرض کردم: این ماهی فلس ندارد. امام فرمود: بله (ظاهرش این است که فلس ندارد) اما این گونه، ماهی بدخلقی است که خودش را به هر جای سختی می‌زند و ازاین‌رو فلس‌هایش می‌ریزد اما اگر بیخ گوشش را نگاه کنی، فلس دارد.

روایت، دلالت می‌کند بر این‌که ماهی اگر فلس دارد حلال است و اگر فلس ندارد حرام است. اگر فلس ماهی به‌دلیل عارضی ریخته باشد، حلال است. برخی از فقها به‌دلیل وجود روایات معارض، نهی در این روایت را حمل بر کراهت کرده‌اند. برخی از فقها نیز چون روایات معارض، موافق با عامه است، آن را حمل بر تقیّه کرده و این گروه از روایات را که بر حرمت دلالت دارد، اخذ کرده‌اند.

روایت سوم: «عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ[17] عَنْ أَبِيهِ[18] عَنْ حَمَّادٍ[19] عَنْ حَرِيزٍ[20] عَمَّنْ ذَكَرَهُ عَنْهُمَا علیهما السلام‌ أَنَ‌ أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام كَانَ يَكْرَهُ الْجِرِّيثَ[21] ‌ وَ قَالَ لَا تَأْكُلُوا مِنَ السَّمَكِ إِلَّا شَيْئاً عَلَيْهِ فُلُوسٌ وَ كَرِهَ الْمَارْمَاهِيَ».[22]

روایت مرسله است و سند ضعیفی دارد اما در کتاب کافی نقل شده که اعتبار ویژه‌ای دارد.

امیرالمؤمنین (علیه‌السلام) نسبت به جریث کراهت داشت و فرمود: ماهی نخورید مگر این‌که فلس داشته باشد و مارماهی مکروه شده است.

برخی از فقها «یکره» را به «یحرم» معنا کرده‌اند. جریث، فلس ندارد؛ پس اگر مکروه باشد، حرام نیست. به قرینه صدر در ادامه که از ماهی بدون فلس نهی می‌شود، این نهی، کراهتی است. ظاهر نهی این است که دلالت دارد بر این‌که ماهی اگر فلس دارد حلال و اگر ندارد حرام است.

روایت چهارم: «عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ[23] عَنْ أَبِيهِ[24] عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ[25] عَنْ هِشَامِ بْنِ سَالِمٍ[26] عَنْ عُمَرَ بْنِ حَنْظَلَةَ[27] قَالَ: حُمِلَتْ إِلَيَّ رَبِيثَا[28] يَابِسَةٌ فِي صُرَّةٍ فَدَخَلْتُ عَلَى أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فَسَأَلْتُهُ عَنْهَا فَقَالَ كُلْهَا فَلَهَا قِشْرٌ».[29]

راوی می‌گوید: برای من ماهی ربیثا خشک شده در کیسه‌ای آوردند. خدمت امام صادق (علیه‌السلام) رفتم و درباره حکم آن پرسیدم. امام فرمود: از آن بخورید؛ فلس دارد.

سند روایت، صحیح است. منطوق روایت دلالت دارد که ماهی اگر فلس دارد خوردنش جایز است؛ پس مفهوم روایت این است که اگر فلس ندارد خوردنش جایز نیست.

روایت پنجم: «عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ[30] عَنْ أَبِيهِ[31] عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْمُغِيرَةِ[32] عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سِنَانٍ[33] عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: كَانَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ عَلِيُّ بْنُ أَبِي طَالِبٍ علیه السلام بِالْكُوفَةِ يَرْكَبُ بَغْلَةَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله عیه و آله ثُمَّ يَمُرُّ بِسُوقِ الْحِيتَانِ فَيَقُولُ لَا تَأْكُلُوا وَ لَا تَبِيعُوا مِنَ السَّمَكِ مَا لَمْ يَكُنْ لَهُ قِشْرٌ».[34]

امام صادق (علیه‌السلام) فرمود: امیرالمؤمنین علی بن ابی‌طالب در کوفه و سوار بر استر رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌وآله) بود که وارد بازار ماهی‌فروشان شد و فرمود: ماهی که فلس ندارد را نخورید و خرید‌وفروش نکنید.

روایت، سند صحیحی دارد و دلالتش بر حرمت ماهی بدون فلس، صریح است.

روایت ششم: «عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ[35] عَنْ أَبِيهِ[36] عَنْ حَنَانِ بْنِ سَدِيرٍ[37] قَالَ: سَأَلَ الْعَلَاءُ بْنُ كَامِلٍ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام وَ أَنَا حَاضِرٌ عَنِ الْجِرِّيِّ فَقَالَ وَجَدْنَا فِي كِتَابِ عَلِيٍّ علیه السلام أَشْيَاءَ مُحَرَّمَةً مِنَ السَّمَكِ فَلَا تَقْرَبْهَا ثُمَّ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام مَا لَمْ يَكُنْ لَهُ قِشْرٌ مِنَ السَّمَكِ فَلَا تَقْرَبَنَّهُ».[38]

راوی می‌گوید: درحالی‌که من حاضر بودم علاء بن کامل از امام صادق (علیه‌السلام) درباره حکم ماهی «جریس» پرسید. امام فرمود: در کتاب امیرالمؤمنین (علیه‌السلام) ماهی‌های حرامی را یافتیم؛ پس نزدیک این‌ها نشو. سپس امام فرمود: به ماهی که فلس ندارد نزدیک نشو.

سند روایت موثقه است اما دلالت آن را برخی حمل بر کراهت و برخی حمل بر حرمت کرده‌اند.

روایت هفتم: «حَنَانُ بْنُ سَدِيرٍ[39] قَالَ: أَهْدَى الْفَيْضُ بْنُ الْمُخْتَارِ- لِأَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام رَبِيثَا فَأَدْخَلَهَا إِلَيْهِ وَ أَنَا عِنْدَهُ فَنَظَرَ إِلَيْهَا وَ قَالَ هَذِهِ لَهَا قِشْرٌ فَأَكَلَ مِنْهُ وَ نَحْنُ نَرَاهُ».

راوی می‌گوید: فیض بن مختار به امام صادق (علیه‌السلام) ماهی ربیثا را هدیه داد. من نیز در آنجا حاضر بودم. امام (علیه‌السلام) به ماهی‌ نگاه کرد و فرمود: این ماهی فلس دارد. حضرت ماهی را میل نمود و ما نگاه کردیم.

منطوق روایت این است که خوردن ماهی فلس‌دار جایز است اما آیا مفهوم دارد که اگر فلس ندارد حرام است؟ ممکن است حرام یا مکروه باشد. چون حضرت از آن میل کرد، فعل امام، مانند قولش حجت است؛ پس خوردن این ماهی جایز است اما نمی‌توان حرمت ماهی بدون فلس را از آن به دست آورد.