درس خارج فقه استاد محسن فقیهی

‌

موضوع: فقه معاصر/ مسائل مستحدثه اطعمه و اشربه/ اصل اولی

خلاصه جلسه گذشته: صحبت در فقه معاصر درباره مسائل مستحدثه اطعمه و اشربه بود و مباحثی را بیان کردیم. نخستین مسأله این بود که از حیوانات دریایی کدام‌ها خوردنشان حلال و کدام‌ها حرام است. مرحوم امام خمینی (رحمه‌الله) گفت: «حیوان دریایی خورده نمی‌شود مگر ماهی و پرندگانی که فی‌الجمله حلال هستند؛ غیر از این دو، سایر حیوانات دریایی حرام است حتی آن مواردی که مانند در خشکی است مانند گاو، بنا بر اقوا».[1]

اصل اولی در حیوانات دریایی:

در مقام اجتهاد باید بدانیم که اصل اولی در این باره چیست. در جلسه قبل اشاره کردیم که آیه قرآن می‌فرماید: ﴿أُحِلَّ لَكُمْ صَيدُ الْبَحْرِ وَطَعَامُهُ مَتَاعًا لَكُمْ ...﴾.[2] بر اساس این آیه، هرچیزی که از دریا صید شود حلال است.

آیه دیگر می‌فرماید: ﴿وَهُوَ الَّذِي سَخَّرَ الْبَحْرَ لِتَأْكُلُوا مِنْهُ لَحْمًا طَرِيا﴾.[3] خداوند، دریا را در تسخیر شما قرار داده تا از گوشت تازه استفاده کنید.

از این دو آیه استفاده می‌شود آنچه در دریا وجود دارد، حلال است؛ مگر اینکه در روایات استثنائی بیابید که چیزی حرام شده باشد. بر اساس آیات قرآن، حلیت ثابت است و حرمت دلیل می‌خواهد.

دیدگاه اول: اصل بر حرمت:

دلیل اول: اجماع

با وجود این آیات، برخی آمده‌اند فقط ماهی را حلال دانسته و سایر چیزها را حرام دانسته‌اند. دلیل این فقها اجماع است که در جلسه قبل بیان کردیم که اجماعی در اینجا محقق نیست؛ برخی شهرتی را بیان کرده بودند که مخالف هم دارد.

دلیل دوم: موثقه عمار

«عنه[4] عن احمد بن الحسن بن علي بن فضال[5] عن عمرو بن سعيد[6] عن مصدق بن صدقة[7] عن عمار بن موسى[8] عن ابي عبد الله عليه‌السلام قال: سألته عن الربثا فقال: لا تأكلها فانالا نعرفها في السمك».[9]

اکثر راویان این روایت، فطحی هستند اما ثقه هستند. برخی افراد مبنایشان این است که راویان باید امامی و ثقه باشند تا روایت پذیرفته شود.

امام صادق (علیه‌السلام) فرمود: ربیثا[10] را نخورید؛ زیرا ما آن را جزء ماهی‌ها نمی‌دانیم.

از این روایت برداشت کرده‌اند که امام (علیه‌السلام) ماهی را اجازه می‌دهد اما غیر آن را اجازه نمی‌دهد.

اشکال: این روایت، روایات معارض قوی دارد که خوردن ربیثا جایز است؛ پس روایت مذکور از درجه اعتبار ساقط می‌شود و نمی‌توان به آن استدلال کرد.

پاسخ به اشکال: اعتبار روایت با وجود معارض درباره موضوع ربیثا از اعتبار ساقط است اما تعلیل آن که برای حلیّت باید از ماهی باشد، قابل استناد است. «وإلى ما عساه يظهر من موثق الساباطي المسؤول فيه عن الربيثا فقال: «لا تأكله فإنا لا نعرفه في السمك يا عمار» ولا يقدح في حجية العلة فيه عدم العمل في مورده باعتبار معارضته بما هو أقوى منه مما يدل على كونه من السمك».[11]

در ابتدای کتاب مکاسب، روایت تحف العقول درباره انواع کسب‌ها را خواندید که بخش‌های مختلفی داشت و برخی از این بخش‌ها با روایات دیگری معارض بود. اگر قسمتی از روایتی معارض داشت، همه روایت از اعتبار ساقط نمی‌شود بلکه فقط قسمتی که معارض دارد را نمی‌توان استدلال کرد و سایر بخش‌ها حجت است. در این روایت هم دو بخش وجود دارد: بخش نخست این است که آیا خوردن ربیثا جایز است؟ که حضرت آن را جایز ندانسته است. بخش دوم، دلیل روایت است که علت عدم جواز این است که جزء ماهی‌ها نیست. بخش اول معارض دارد و اعتباری ندارد اما تعلیل موجود در روایت، معارض ندارد و معتبر است.

اشکال: به نظر ما کلام شیخ انصاری درباره روایت تحف العقول درست است اما کلام صاحب جواهر در اینجا صحیح نیست؛ زیرا بخش‌های روایت تحف العقول، مستقل و جدای از هم هستند اما در اینجا روایت کوتاهی است که علت و معلول بیان شده، شما معلول را نمی‌پذیرید اما علت را قبول می‌کنید. این روایت، راویانش فطحی هستند و قوت بسیاری ندارد از طرفی علت و معلول هر دو معارض دارند؛ زیرا ربیثا را حلال دانسته و آن را جزء ماهی‌ها محسوب کرده‌اند.

دلیل سوم: سیره

سیره متشرعه این است که از میان حیوانات دریایی، فقط ماهی‌ها را می‌خورند و سایر موجودات را نمی‌خورند.

اشکال: سیره، حجت نیست بلکه فقط سیره‌ای حجت است که متصل به زمان معصوم باشد و در حضور معصوم اتفاق افتاده باشد و معصوم آن را هرچند با سکوت، امضا کرده باشد. خوردنی‌های دریایی که خداوند با بیانی عام در قرآن، حکم به حلیت آن‌ها می‌کند، چه دلیلی دارید که در زمان معصوم فقط ماهی می‌خوردند و چیز دیگری نمی‌خوردند؟ در اینجا فقط شهرتی بین فقها وجود دارد.

دلیل چهارم: روایت مرسل

روایت بدون سندی را نقل کرده‌اند: «اشتهر عن الصادق عليه السّلام إنّ حيوان البحر كله حرام إلّا الأسماك ذوي الفلس».[12]

از امام صادق (علیه‌السلام) مشهور شده که همه حیوانات دریایی حرام است مگر ماهی که فلس داشته باشد.

اشکالات

اشکال اول: این روایت در منابع روایی ما وجود ندارد.

اشکال دوم: روایت مرسل، حجت نیست.

اشکال سوم: فقها بر اساس این روایت فتوا داده‌اند و وقتی مستند فتوا معلوم است، برای ما حجت نیست.

دیدگاه دوم: اصل بر حلیت:

دلیل اول: آیات:

آیه اول: ﴿أُحِلَّ لَكُمْ صَيدُ الْبَحْرِ وَطَعَامُهُ مَتَاعًا لَكُمْ ...﴾.[13]

آیه دوم: ﴿وَهُوَ الَّذِي سَخَّرَ الْبَحْرَ لِتَأْكُلُوا مِنْهُ لَحْمًا طَرِيا﴾.[14]

دلیل دوم روایات:

روایت اول: «قَالَ الصَّادِقُ علیه السلام كُلُّ مَا كَانَ فِي الْبَحْرِ مِمَّا يُؤْكَلُ فِي الْبَرِّ مِثْلُهُ فَجَائِزٌ أَكْلُهُ وَ كُلُّ مَا كَانَ فِي الْبَحْرِ مِمَّا لَا يَجُوزُ أَكْلُهُ فِي الْبَرِّ لَمْ يَجُزْ أَكْلُهُ‌».[15]

تمام حیواناتی که در خشکی خوردن آن جایز است، خوردن حیوان دریایی آن هم جایز است و هر حیوانی که در خشکی خوردن آن حرام است، خوردن نوع دریایی آن هم حرام است.

روایت، دلالت خوبی بر مدعا دارد اما در سند آن بحث است. برخی از فقها گفته‌اند: از عبارت «قال الصادق» استفاده می‌شود، حتما امام صادق (علیه‌السلام) آن را فرموده و چون سند، معتبر بوده آن را حذف کرده‌اند.

روایت دوم: صحیحه زراره

الحسين بن سعيد[16] عن محمد بن ابي عمير[17] عن ابن اذينة[18] عن زرارة قال: سألت ابا جعفر عليه‌السلام عن الجريث فقال: وما الجريث؟ فنعته له فقال: ﴿لَا أَجِدُ فِي مَا أُوحِي إِلَي مُحَرَّمًا عَلَى طَاعِمٍ يطْعَمُهُ﴾[19] إلى آخر الاية ثم قال: لم يحرم الله شيئا من الحيوان في القرآن الا الخنزير بعينه، ويكره كل شئ من البحر ليس له قشر مثل الورق وليس بحرام انما هو مكروه».[20]

زراره می‌گوید:‌ از امام باقر (علیه‌السلام) درباره حکم جریث[21] پرسیدم. امام فرمود: جریث چیست؟ جریث را برای حضرت توضیح دادم. حضرت این آیه را تلاوت نمود: «در آنچه بر من وحی شده، هيچ غذای حرامی نمی‌يابم؛ بجز ...». [در حکم هر چیزی شک کردی، بگو حلال است مگر آنچه به حرمت آن تصریح شده است]. سپس حضرت فرمود: خداوند حیوانی را در قرآن حرام نکرده مگر خوک را و حیوان دریایی اگر فلس ندارد مکروه است.

از این روایت استفاده می‌شود که حیوانات دریایی غیر از ماهی هم حلال هستند.

روایت سوم: صحیحه محمد بن مسلم

«عنه[22] عن عبد الرحمان بن ابي نجران[23] عن عاصم بن حميد[24] عن محمد بن مسلم[25] قال : سألت ابا عبد الله عليه‌السلام عن الجرى والمارماهي والزمير وماله قشر من السمك حرام هو فقال لي: يا محمد اقرأ هذه الاية التي في الانعام ﴿قُلْ لَا أَجِدُ فِي مَا أُوحِي إِلَي مُحَرَّمًا عَلَى طَاعِمٍ يطْعَمُهُ﴾[26] قال: فقر أتها حتى فرغت منها فقال : انما الحرام ما حرم الله ورسوله في كتابه ولكنهم قد كانوا يعافون اشياء فنحن نعافها».[27]

راوی از امام صادق (علیه‌السلام) درباره برخی از حیوانات دریایی که فلس ندارند پرسید: حضرت به او فرمود: ای محمد! این آیه از سوره انعام را بخوان: «بگو: در آنچه بر من وحی شده، هيچ غذای حرامی نمی‌يابم؛ بج..». محمد مسلم تمام آیه را خواند تا پایان یافت. امام (علیه‌السلام) فرمود: حرام آن چیزی است که خداوند در قرآن آن را حرام کرده‌ یا پیامبر فرموده است. برخی از چیزها است که حرام نیست اما انسان از خوردن آن‌ها کراهت دارد.

از این صحیحه هم استفاده می‌شود که اصل اولی آن است که هر چیزی حلال است. محمد بن مسلم، فقیهی بود که مصادیق احکام را برای مردم توضیح می‌داد و امام صادق (علیه‌السلام) به او آموزش می‌دهد که اصل در خوردنی‌ها چیست.