درس خارج فقه استاد محسن فقیهی

موضوع: مکاسب محرمه/ قمار/ حکم قمار

خلاصه جلسه گذشته: صحبت درباره قمار بود. آیات و روایات را درباره حکم قمار بررسی کردیم. این‌آیات و روایات دلالت بر حرمت تکلیفی و وضعی قمار دارد؛ یعنی قمار باعث عذاب در آخرت شده و آن‌چه از آن به دست می‌آید حرام است و انسان مالک آن نمی‌شود. در جلسه قبل آیاتی مثل ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِنَّمَا الْخَمْرُ وَ الْمَيْسِرُ وَ الْأَنْصَابُ وَ الْأَزْلاَمُ رِجْسٌ مِنْ عَمَلِ الشَّيْطَانِ فَاجْتَنِبُوهُ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ﴾[1] ، بیان شد. ما معتقدیم که این آیات دلالت بر حرمت تکلیفی و وضعی دارد اما با این وجود روایاتی هم داریم که دلالت بر این مطلب دارد؛ لذا بحث از نظر ادله کافی است. مقداری از روایات را در جلسه قبل مطرح کردیم، روایات دیگری هم هست که قبلا مطرح شده‌اند اما بازهم بررسی می‌کنیم.

روایت چهارم: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ (صلی‌الله‌علیه‌وآله): «مَا أَنَا مِنْ دَدٍ وَ لَا الدَّدُ مِنِّي‌ ...».[2] من اهل لعب و لهو نیستم و در زندگی من نقشی ندارد. از این جمله استفاده می‌شود که پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) قمار را که از مصادیق لهو و لعب است را مرتکب نمی‌شد.

اشکالات

اولا: روایت صحیح السند نیست و نمی‌توان به آن اعتماد کرد. شاید بتوان به عنوان مؤید استفاده کرد اما دلیل نمی‌شود.

ثانیا: این‌که پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) این کار را انجام نمی‌دهد، دلیل بر حرمت نیست؛ زیرا پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) کار مکروه را هم مرتکب نمی‌شد.

روایت پنجم: عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا[3] عَنْ سَهْلِ بْنِ زِيَادٍ[4] عَنِ ابْنِ أَبِي نَجْرَانَ[5] عَنْ مُثَنًّى الْحَنَّاطِ[6] عَنْ أَبِي بَصِيرٍ[7] عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ(ع)قَالَ: قَالَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ (علیه‌ السلام): «الشِّطْرَنْجُ‌ وَ النَّرْدُ هُمَا الْمَيْسِرُ».[8]

امیرالمؤمنین (علیه‌السلام) فرمود: شطرنج و نرد همان میسر است. در این روایت صحیح السند، حضرت دو مصداق از میسر را بیان می‌کند. میسر هم در قرآن ممنوع و حرام دانسته شده است؛ پس روایت دلالت بر حرمت دارد.

روایت ششم: عَنْهُ[9] عَنْ أَبِيهِ[10] عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ[11] عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَكَمِ أَخِي هِشَامِ بْنِ الْحَكَمِ[12] عَنْ عُمَرَ بْنِ يَزِيدَ[13] عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ (علیه السلام) قَالَ: «إِنَّ لِلَّهِ- عَزَّ وَ جَلَّ- فِي كُلِّ لَيْلَةٍ مِنْ شَهْرِ رَمَضَانَ عُتَقَاءَ مِنَ النَّارِ إِلَّا مَنْ أَفْطَرَ عَلَى مُسْكِرٍ أَوْ مشاحن [مُشَاحِناً] أَوْ صَاحِبَ شَاهَيْنِ». قُلْتُ: وَ أَيُّ شَيْ‌ءٍ صَاحِبُ الشَّاهَيْنِ؟ قَالَ: «الشِّطْرَنْجُ».[14]

در این روایت معتبر، امام صادق (علیه‌السلام) فرمود: در هر شب از ماه رمضان خداوند عده‌ای را از آتش آزاد می‌کند اما سه گروه هستند که آزاد نمی‌شوند: کسانی که با مسکر، افطار می‌کنند، کسانی که بدعت در دین می‌گذارند و صاحب شاهین. راوی می‌گوید: پرسیدم که صاحب شاهین کیست؟ حضرت فرمود: شطرنج.

از این روایت استفاده می‌شود شطرنج‌بازی گناه بزرگی است؛ پس کسی که اهل شطرنج باشد، خداوند او را در ماه رمضان از آتش نجات نمی‌دهد اما تمام مصادیق قمار از آن دانسته نمی‌شود مگر این‌که گفته شود که بیان یک مصداق تسری به همه افراد دارد و حکم آن‌ها هم همین است.

روایت هفتم: مُحَمَّدُ بْنُ يَعْقُوبَ[15] عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ يَحْيَى[16] عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ[17] عَنْ مُعَمَّرِ بْنِ خَلَّادٍ[18] عَنْ أَبِي الْحَسَنِ (علیه السلام) قَالَ: «النَّرْدُ وَ الشِّطْرَنْجُ‌ وَ الْأَرْبَعَةَ عَشَرَ بِمَنْزِلَةٍ وَاحِدَةٍ وَ كُلُّ مَا قُومِرَ عَلَيْهِ فَهُوَ مَيْسِرٌ».[19]

امام رضا (علیه‌السلام) در این روایت صحیح السند فرمود: نرد، شطرنج و اربعة عشر، حکم واحدی دارند و هر چیزی که با آن قمار کنند، میسر است. این روایت هم دلالت خوبی بر حرمت دارد و تنها به مصادیق اکتفا نکرده و تمامی مصادیق قمار، حرام دانسته شده است.

روایت هشتم: مُحَمَّدُ بْنُ يَعْقُوبَ[20] عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ يَحْيَى[21] عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ[22] عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ[23] وَ الْحُسَيْنِ بْنِ سَعِيدٍ[24] جَمِيعاً عَنِ النَّضْرِ بْنِ سُوَيْدٍ[25] عَنْ دُرُسْتَ[26] عَنْ زَيْدٍ الشَّحَّامِ[27] قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ (علیه السلام) عَنْ قَوْلِ اللَّهِ- عَزَّ وَ جَلَ: ﴿... فَاجْتَنِبُوا الرِّجْسَ‌ مِنَ‌ الْأَوْثانِ‌ وَ اجْتَنِبُوا قَوْلَ الزُّورِ﴾[28] قَالَ: «الرِّجْسُ‌ مِنَ‌ الْأَوْثَانِ‌ الشِّطْرَنْجُ وَ قَوْلُ الزُّورِ الْغِنَاءُ».[29]

امام صادق (علیه‌السلام) در این روایت موثقه، شطرنج را مصداق رجس دانسته است که رجس هم گناه و حرام است.

روایت نهم: مُحَمَّدُ بْنُ يَعْقُوبَ[30] عَنْ عِدَّةٍ مِنْ أَصْحَابِنَا[31] عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ[32] عَنْ عَلِيِّ بْنِ الْحَكَمِ[33] عَنْ سَيْفِ بْنِ عَمِيرَةَ[34] أَبُو عُبَيْدَةَ الْحَذَّاء[35] قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ (علیه ‌السلام) عَنْ قَوْلِهِ- عَزَّ وَ جَلَ: ﴿وَ لا تَأْكُلُوا أَمْوالَكُمْ بَيْنَكُمْ بِالْباطِلِ ...﴾[36] فَقَالَ: «كَانَتْ قُرَيْشٌ تُقَامِرُ الرَّجُلَ بِأَهْلِهِ‌ وَ مَالِهِ‌ فَنَهَاهُمُ‌ اللَّهُ‌- عَزَّ وَ جَلَّ- عَنْ ذَلِكَ».[37]

امام صادق (علیه‌السلام) در تفسیر آیه شریفه فرمود: قریش قمار می‌کردند به این صورت که اگر می‌باخت همسر و مالش را در اختیار برنده قرار می‌داد. در این روایت هم گونه‌ای از قمار را بیان کرده است.

ممکن است روایتی اشکالی داشته باشد اما ادله دیگر مشکل آن را برطرف می‌کند. در حرمت قمار آیات قرآن به صراحت حرمت را بیان نمود و نیازی به ادله دیگر نیست.

روایت دهم: عَنْهُمْ[38] عَنْ سَهْلِ بْنِ زِيَادٍ[39] وَ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ[40] جَمِيعاً عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ[41] عَنْ يُونُسَ بْنِ يَعْقُوبَ[42] عَنْ عَبْدِ الْحَمِيدِ بْنِ سَعِيدٍ[43] قَالَ: «بَعَثَ أَبُو الْحَسَنِ (علیه السلام) غُلَاماً يَشْتَرِي‌ لَهُ‌ بَيْضاً فَأَخَذَ الْغُلَامُ‌ بَيْضَةً أَوْ بَيْضَتَيْنِ فَقَامَرَ بِهَا، فَلَمَّا أَتَى بِهِ أَكَلَهُ؛ فَقَالَ لَهُ مَوْلىً لَهُ إِنَّ فِيهِ مِنَ الْقِمَارِ. قَالَ فَدَعَا بِطَشْتٍ فَتَقَيَّأَ فَقَاءَهُ».[44]

امام کاظم (علیه‌السلام) غلامی را فرستاد که تخم‌مرغ بخرد. غلام یک یا دو تخم‌مرغ خرید و در راه بازگشت با آن‌ها قماربازی کرد. وقتی بازگشت آن‌ها را پخت و امام هم از آن‌ها خورد. یکی از خادمان به امام گفت که در این تخم‌مرغ‌ها قمار است. حضرت تقاضای طشتی کرد و غذا را قی نمود.

از این روایت حرمت وضعی را نیز استفاده کرده‌اند؛ یعنی آن‌چه از قمار به دست می‌آید، مالکیت نمی‌آورد.

اشکال: عمل امام (علیه‌السلام) دلالت بر حرمت نمی‌کند؛ زیرا امام مکروه را هم مرتکب نمی‌شود. اگر حرمت وضعی هم از آن استفاده شود، حرمت تکلیفی معلوم نیست؛ زیرا باید صاحب آن را راضی کرد.

با وجود آیات، این روایات و اشکالات لازم نیست و آیات دلالت بر حرمت دارند.